11.4 Je lijkt op...

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Deze les

• TW4
  
• Wat weten we al?
• Leerdoelen
• Uitleg over 11.4 deel 1 
• Aantekeningen maken (na de uitleg)
• Opdrachten maken

TW4 - Twee toetsen

Afstromers:

• Toets voor het opbouwen van basiskennis
• Meer Kennis (K) vragen
  

Doorstromers

• Voorbereidend op volgend jaar
• Meer Toepassing en Inzicht vragen
• Mini BiNaS
  

Voorbeeld algemene kennis

Wat zien we hier?

DNA

• Wat is het?
• Hoe kom je er aan?
• Wat doet het?
• Waar zit het?
• Weet je nog meer?

Aantekeningen maken 

• Luister goed naar alles wat er wordt gezegd.
• Schrijf alleen hoofdzaken op
• Gebruik steekwoorden (meestal zijn dat zelfstandige naamwoorden)
• Je kunt ook afkortingen gebruiken
• Maak een klein schetsje van belangrijke plaatjes
  

Wat moet er in je aantekeningen staan?

• Uitleg begrippen: chromosomen, DNA, gen, allel en geslachtschromosomen.

• Tekening: van cel naar DNA

Leerdoelen 11.4 deel 1

Aan het einde van deze les kun je:

• uitleggen wat chromosomen zijn.
• uitleggen wat DNA is en voorbeelden geven van informatie die het bevat.
• uitleggen wat geslachtschromosomen zijn.
• aan de hand van een chromosomenportret bepalen of het mannelijke of vrouwelijke geslachtschromosomen heeft.
• aangeven dat bij mensen het geslacht wordt bepaald door de geslachtschromosomen.
• omschrijven wat genen en allelen zijn.

Waar ligt het DNA?

Chromosomen

In de celkernen zitten 'soort' draden -> de chromosomen

Bestaan uit DNA en eiwitten. 

DNA bevat de bouwbeschrijving
van jouw lichaam: bv. lengte,

haarkleur, oogkleur en bloedgroep.

Gen

GEN: Een stukje DNA dat de code voor een erfelijke eigenschap

Allel = variant van een gen.

Hoe werkt het?

Code => Eiwit => Eigenschap

Voorbeeld van erfelijke eigenschappen:

haarkleur (blond, zwart, rood)

haarstijl (krullend of steil)

Is de volgende bewering goed of fout?

De bouwbeschrijving voor je oogkleur ligt alleen in de chromosomen van je ogen.

1. Goed
2. Fout

Elke lichaamscel heeft 23 chromosomenparen.

Dat zijn 46 chromosomen in totaal.

Chromosomen bevatten informatie over je erfelijke eigenschappen.

Genoom = alle chromosomen samen (met alle erfelijke informatie).

Geslachtschromosomen

Bij 22 chromosomenparen is de vorm en grootte van beide chromosomen gelijk.  

Het 23ste paar zijn de geslachts-chromosomen (bepalen m/v).

Vrouw: 2 dezelfde            XX

Man: 2 verschillende      XY

Chromosomen

Elk chromosoom bevat een lang DNA-molecuul. 

Het DNA-molecuul bevat codes voor het maken van eiwitten. 

De meeste eigenschappen worden bepaald
door een klein stukje DNA. 
Een stukje DNA met de informatie voor
één eigenschap heet een gen.

Een gen kan verschillende varianten hebben (allel). 

Waardoor lijk je op je ouders?

In voortplantingscellen zitten 23 chromosomen,

Bij de de bevruchting smeltende kernen van

de eicel en zaadcel samen

(2 x 23 = 46 chromosomen)

Je krijgt dus de helft van de chromosomen van

je vader en de helft van je moeder.

Eigenschappen van beiden => je lijkt op je ouders

Je lijkt op.........je ouders

LICHAAMSCEL
46 CHROMOSOMEN = 23 paren.
Dus steeds 2 dezelfde chromosomen

EICEL/ZAADCEL
23 CHROMOSOMEN = 23 enkele

BEVRUCHTING
eicel + zaadcel = 46 CHROMOSOMEN
23 PAREN = 1 van moeder en 1 van vader

Ben je een jongen of een meisje?

Alle chromosomen hebben een 'partner' en vormen samen een paar.

Je hebt dus 46 chromosomen en 23 chromosoomparen.

22 van deze paren zijn nagenoeg hetzelfde.

Het 23e paar kan twee vormen hebben: een X-vorm en een Y-vorm.

XX = het een vrouw.

XY = het een man.

De X en Y chromosomen noem je geslachtschromosomen.

Ben je een jongen of een meisje?

Weekopdrachten

Opdrachten van de onderdelen:

• Waar zit jouw bouwbeschrijving en Waardoor kijk je op je ouders?
  - Online: alle opdrachten van leerlijn B
  - Boek: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10a
  
  

Wat moet er in je aantekeningen staan?

• Uitleg begrippen: chromosomen,
  DNA, gen, en geslachtschromosomen.    
  
• Aantal chromosomen van verschillende
  cellen: eicel, zaadcel en bevruchte eicel
  (bv. getekend, bron 5).
  
• Genoom: jongen of meisje?
  

• Tekening: van cel naar DNA

Deze les

• Voorkennis
• Leerdoelen
• Uitleg over 11.4 deel 2
• Aantekeningen maken (na de uitleg)
•  Opdrachten maken

	Naam	Beschrijving
1
2
3

Chromosoom

DNA

Celkern

Bevat codes voor eiwitten.

Opgerolde draad DNA.

Onderdeel van de cel, waarin het DNA ligt.

Gewone cel

Eicel

Zaadcel

Gewone cel

Bevruchting

Bevruchte eicel

Hoe heten de chromosomen die bepalen of je een jongen of een meisje bent?

Heb je al je eigenschappen van je ouders geërfd?

• Eigenschappen als oog- en huidskleur worden door je chromosomen (dus je DNA) bepaald.  Dit zijn erfelijke eigenschappen.
• Ergens heel erg goed in zijn, zoals voetbal is gedeeltelijk erfelijk. Dit noem je aanleg.
•  niet-erfelijke eigenschappen.

Wat is een gen?

1. De DNA-code voor een eiwit.
2. Een eigenschap van een organisme.
3. Een eiwit.
4. Het DNA van een organisme.

Hoeveel chromosomenparen bevat iedere lichaamscel?

1. 23
2. 46
3. 1
4. Dat ligt aan de plaats in het lichaam.

Is de volgende bewering goed of fout?

De vader geeft het chromosoom door dat bepaalt of er een jongen of een meisje ontstaat.

1. Goed
2. Fout

Leerdoelen

Aan het einde van deze les kun je:

• uitleggen hoe elk van de ouders 50% van de chromosomen levert.
• omschrijven wat het genotype en het fenotype zijn.
• beschrijven hoe aangeboren afwijkingen kunnen ontstaan.
• uitleggen wat prenataal onderzoek is en voorbeelden hiervan noemen.

Zijn alle eigenschappen erfelijk?

Erfelijke eigenschappen heb je van je ouders gekregen.  Worden volledig bepaald door je genen. 

De informatie op al je genen samen heet het genotype. 
Dat wat je ziet van een eigenschap heet het fenotype.

Het fenotype is soms ook het resultaat van het genotype (aanleg) en de omgeving (oefenen).

Andere eigenschappen bepaal je helemaal zelf. Die zijn niet erfelijk. Of veranderingen die ontstaan (bijv. een litteken krijgen) zijn niet erfelijk.

Niet-erfelijke eigenschappen wordt het fenotype volledig bepaald door invloeden van de omgeving. 

Voor veel eigenschappen zijn er meer dan twee allelen. 

Ook werken er vaak meerdere genen samen aan een eigenschap.

Allel

Genvariant = allel.

Allelenpaar = 2 allelen op 2 chromosomen met info voor 1 gen 

Allelen

Genen komen in verschillende vormen voor: Allelen

Allelen van oogkleur: Blauw, bruin, groen, etc.

Sommige allelen zijn sterker dan andere

Allelen 

allelenpaar 

= de 2 allelen van een gen

-Sommige allelen zijn sterker dan anderen.

-Het allel voor krullend haar is in dit voorbeeld sterker, en uit zich dus in het fenotype

Aangeboren aandoeningen

Soms worden kinderen geboren met een afwijking
of aandoening (aangeboren aandoening).

1) Door schadelijke stoffen of ziekteverwekkers
2) Door een fout in het aantal chromosomen in de cellen
3) Door een fout in de structuur van één chromosoom 

Prenataal onderzoek

Onderzoek vóór de geboorte. 

1) echo 
2) vruchtwaterpunctie
3) vlokkentest

Wat moet er in je aantekeningen staan? (5 min stilte)

• Uitleg begrippen: genotype en fenotype.

• 
  

• Drie verschillende soorten prenataal onderzoek.

Weekopdrachten

Opdrachten van de onderdelen:

• 11.4  t/m Hoe ontstaan aangeboren aandoeningen
  - Online: alle opdrachten van leerlijn B
  - Boek: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10a
                   11, 12, 14 t/m 17, 19 t/m 13
  
  
  

Aan de slag...

Basis: (3, 4, 5, 7, 8, 9, 11 t/m 13) 16, 17, 19 en 23

Extra oefening: (6) 18, 21 en 22

Verdieping: 24