Examenstof D

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

4 soorten bindingen

 economische bindingen (afhankelijkheden die te maken hebben met de productie

en distributie van schaarse goederen);

 politieke bindingen (afhankelijkheden die te maken hebben met politieke macht

die mensen hebben en met het feit dat er collectief zaken geregeld moeten zijn

o.a. de verdeling van collectieve goederen);

 cognitieve bindingen (afhankelijkheden die te maken hebben met het feit dat

mensen van en aan elkaar leren);

 affectieve bindingen (afhankelijkheden die te maken hebben met positieve en

negatieve gevoelens van mensen voor elkaar).

Groepsvorming

“bindingen die tussen meer dan twee mensen tot

stand komen, doordat ze elkaar beïnvloeden en gemeenschappelijke waarden en

normen ontwikkelen”

 Gedeelde ervaringen, gemeenschappelijke waarden,

interesses, verwachtingen en loyaliteit spelen een belangrijke rol in het wij-gevoel van

een groep. Groepsvorming impliceert dat men onderscheid maakt tussen wie er wel en

wie er niet tot de groep behoort (insluiting en uitsluiting). Als er in een groep een hoge

mate van groepscohesie is, dan zullen individuele leden geneigd zijn zich aan te passen

aan de formele en informele regels en gewoontes van de groep. Groepen proberen

afwijkend gedrag van groepsleden te verminderen en het uittreden van leden te

voorkomen o.a. door sociale controle.

Groepsvorming 2

Er is onderscheid tussen formele groepen (vast omschreven doelen en normen,

vastgelegde regels en procedures, bepaalde rollenstructuur en hiërarchie) en informele

groepen (stilzwijgende binding zonder vastgelegde doelen en normen, rollenstructuur

en hiërarchie).

Er kunnen zich situaties voordoen waarin mensen niet langer bij een groep horen.

Doordat:

1. Ze er niet meer bij willen horen (dropping out en opting out);

2. Er niet meer bij mogen horen (uitsluiting en discriminatie);

3. Er niet meer bij kunnen horen (armoede, werkloosheid)67

Politieke groepsvorming vindt onder andere plaats door de vorming van politieke

partijen.

Sociale cohesie

 “het aantal en de kwaliteit van de bindingen die mensen in een

ruimer sociaal kader met elkaar hebben, het gevoel een groep te zijn, lid te zijn van

een gemeenschap, de mate van verantwoordelijkheid voor elkaars welzijn, en de mate

waarin anderen daar ook een beroep op kunnen doen”. 

Sociale cohesie bevorderen

Verschillende factoren kunnen de sociale cohesie bevorderen en kunnen dan ook als

strategie ingezet worden om de bindingen van de burgers te vergroten:

1. Wederzijdse afhankelijkheid (of eigenbelang)

2. Dwang (of macht)

3. Gedeelde waarden en normen (saamhorigheidsbesef)68

.

Op mesoniveau kan bijvoorbeeld ‘het aantal groepen waar mensen zich bij betrokken

voelen’ als indicator voor sociale cohesie beschouwd wooden; op macroniveau ‘het

aantal gewelddadige conflicten in een samenleving”.

Sterke cohesie binnen bepaalde groepen kan leiden tot conflicten tussen groepen

waardoor cohesie in groter verband verzwakt. Omgekeerd kan een zwakke sociale

cohesie binnen groepen leiden tot een sterkere sociale cohesie tussen groepen, wat de 

sociale cohesie van het grotere verband versterkt.

De functie van sociale controle

Sociale controle heeft een functie bij het handhaven van de binding in de

samenleving: mensen halen andere mensen over zich op een bepaalde manier te

gedragen.

De manieren waarop mensen anderen ertoe brengen of dwingen zich aan de normen of

regels te houden, zijn vormen van sociale controle69

.

Formele sociale controle heeft betrekking op activiteiten van personen of instanties die

op grond van formele wetten, besluiten of statuten de taak toebedeeld hebben

gekregen ervoor te zorgen dat mensen zich aan de regels houden. Deze regels zijn

vaak eveneens formeel vastgelegd.

Met informele sociale controle wordt gedoeld op spontane activiteiten van mensen in

het leven van alledag, die anderen ertoe brengen of dwingen om zich aan normen of

regels te houden.

Verandering

De mate waarin en de wijze waarop sociale controle plaatsvindt, is o.a. veranderd door

individualisering en informalisering. Individualisering leidt tot het losmaken van

traditionele sociale bindingen en daarmee van sociale controle.

Kleinschalige sociale banden maken plaats voor meer grootschalige anonieme

verbanden (netwerkverbanden). Informalisering houdt in dat de verhoudingen en

contacten tussen mensen minder hiërarchisch, minder formeel worden. Dit leidt tot een

afname van het gezag van bepaalde (beroeps)groepen en van hun overdracht van en

controle over waarden en normen.

Sociale institutie

 “een complex van min of meer geformaliseerde regels die het

gedrag van mensen en hun onderlinge relaties reguleren.”

 Het is een terugkerend

collectief gedeeld patroon in het gedrag van mensen dat het handelen van hen een

vaste betekenis, een zekere mate van voorspelbaarheid en stabiliteit geeft.

Voorbeelden van instituties zijn de familie, het rechtssysteem en het huwelijk. Ook de 

taal is een sociale institutie. Instituties zijn van belang voor de overdracht c.q. verwerving van waarden en normen en dragen bij aan de sociale cohesie in een

samenleving. 

Kenmerken sociale institutie

Sociale instituties hebben verschillende kenmerken:

 ze hebben vaak een lange traditie;

 ze zijn enerzijds vrij stabiel, maar anderzijds ook relatief veranderlijk en

veranderbaar omdat het gedragspatronen van mensen betreft;

 ze hebben een ‘eigen realiteit’ in de zin dat een individu ze niet op eigen kracht

zomaar kan veranderen. Instituties bestaan niet alleen voor een deel buiten de

individuen, ze bezitten ook een zeker dwangkarakter. Bij de geboorte treffen

mensen ze aan en na hun dood bestaan zij doorgaans gewoon voort;

 ze zijn niet alleen gebaseerd op dwingende macht, maar berusten vaak op

gezag.

Politieke institutie

 “complex van min of meer geformaliseerde regels die

het gedrag van mensen en hun onderlinge relaties rond politieke machtsuitoefening en

politieke besluitvorming reguleren”

Politieke bindingen kunnen leiden tot het ontstaan

van politieke instituties. Eén van de meest in het oog springende voorbeelden is de

staat. De vorming van een staat impliceert dat een soevereine macht gaat regeren

over een groot aantal mensen en daartoe een aantal speciale bevoegdheden krijgt,

zoals het geweldsmonopolie.

Voorbeelden politieke institutie

De rechtsstaat, de grondwet, het kiesstelsel en de onafhankelijke rechterlijke macht

zijn politieke instituties die belangrijke pijlers vormen van het politieke systeem in

Nederland. 

Functies politieke partijen

Functies van politieke partijen zijn:

 rekrutering en selectie (het rekruteren en voordragen van kandidaten voor

politieke functies; 

 articulatie (het op de politiek agenda plaatsen van maatschappelijke eisen en

wensen);

 participatie (het interesseren van staatsburgers voor deelname aan politieke

besluitvormingsprocessen);

 aggregatie (het tegen elkaar afwegen en bij elkaar brengen van wensen, eisen

en belangen);

 communicatie (als intermediair tussen over overheid en burger; tussen kiezers

en gekozenen).

Criminologie

17.1 Klassieke en moderne school in het strafrecht

In het strafrecht zijn twee scholen te herkennen: de klassieke en de moderne school.

De klassieke school gaat ervan uit dat een persoon die een misdaad begaat uit vrije wil

handelt. In het rationele mensbeeld van de klassieke school calculeren mensen de

gevolgen van gedrag van te voren in. Straf is het nadeel waarmee iemand die

overweegt crimineel gedrag te plegen, rekening zal houden. De straffen moeten dus zo

hoog zijn dat mensen afzien van het plegen van een misdrijf. De nadruk ligt in deze

school op vergelding en generale preventie als doelen/functies van straffen. De

klassieke school stelt de daad centraal en gaat uit van vaststaande sancties voor alle

daders (daadrecht). De gelegenheidstheorie of rationele-keuze theorie is verwant aan

deze benadering. Deze richt zich echter niet op de effectiviteit van sancties, maar op

de effectiviteit van preventieve maatregelen: het plegen van een bepaald misdrijf is het

gevolg van een afweging van kosten en baten, waarbij de baten hoger worden geschat.

Een samenvatting van de gelegenheidstheorie luidt: het niveau van de criminaliteit

wordt bepaald door de aanwezigheid van potentiële daders, de aanwezigheid van

geschikte doelwitten en de afwezigheid van voldoende sociale bewaking89

.

De moderne school stelt in plaats van de daad de dader centraal (daderrecht). Deze

school verwerpt de gedachte van de vrije wil en stelt dat de mens grotendeels of

geheel onvrij is in zijn denken en handelen, maar een product is van nature en nurture

factoren. Naar de mate waarin de mens onvrij is, is hij ook minder 'schuldig' aan zijn

misdrijven, op grond waarvan de straf aan legitimatie verliest. Deze school legt meer

nadruk op andere doelen/functies van straffen, bijvoorbeeld speciale preventie,

resocialisatie en bescherming van de samenleving (doel hierbij is ook afname van

gevoelens van objectieve en subjectieve onveiligheid).

Dat betekent dat niet vanzelfsprekend de strafmaat wordt gekozen die vanuit het

principe van vergelding bij een bepaald delict past. In bepaalde gevallen kan zelfs een

Tbs-maatregel worden opgelegd en geen straf, als er geen sprake is van schuld, maar

de samenleving wel beschermd moet worden tegen de dader.

Aandacht voor biologische en psychologische verschillen, persoonlijkheidskenmerken

en sociologische verklaringen voor criminaliteit, passen bij de moderne school. De

bindingstheorie is één van de sociologische verklaringen voor crimineel gedrag.

Volgens de bindingstheorie werken vooral maatschappelijke bindingen of sterke

integratie van mensen in groepen (gezin, school, vriendengroep) remmend op

criminele impulsen.

De gedachte is dat mensen zich door hechte relaties met ouders, partners en vrienden

en door actieve participatie op school, in het werk en in vrijetijdsverenigingen zowel

emotioneel als rationeel aan de heersende normen en ideeën binden.

Een andere sociologische theorie ter verklaring van crimineel gedrag is de

anomietheorie. De kans op crimineel gedrag van mensen is groter als zij geen

gelegenheid hebben (bv. door gebrek aan opleiding, door discriminatie of andere

factoren) om op legitieme wijze, algemeen aanvaarde doelen te bereiken

(maatschappelijk succes of welvaart).

Uitgaande van de bindingstheorie, zal men niet kiezen voor langdurige

gevangenisstraffen. Gedetineerden kunnen immers door een langdurig verblijf in de

89 Van Dijk, Sagel-Grande en Toornvliet (1998), p. 133-134

Syllabus Maatschappijwetenschappen havo | centraal examen 2020

Versie 2, juni 2018

pagina 45 van 77

gevangenis hun bindingen met familie, vrienden en werk kwijt raken, waardoor er

minder stimulans is om in de toekomst geen overtreding te begaan. De enige

bindingen die in de gevangenis toenemen, zijn ‘criminele’ bindingen. Gedetineerden

gaan zich vaak conformeren aan de in de gevangenis heersende subcultuur.

Elektronische vormen van toezicht en taakstraffen zijn vanuit deze gedachtegang

betere alternatieven. Met deze alternatieven worden andere doelen/functies van

straffen echter minder bereikt. Daarbij kan worden gedacht aan generale preventie,

genoegdoening aan het slachtoffer en het voorkomen van eigenrichting.

De etikettering theorie, ook wel labeling- of stigmatiseringtheorie genoemd, verklaart

criminaliteit vanuit de sociale omgeving die het etiket 'crimineel' op bepaalde

(afwijkende) gedragingen drukt. Mensen hebben de neiging zich conform dit etiket te

gaan gedragen, een -selffulfilling prophecy-. Oorzaken van crimineel gedrag moeten

niet alleen in het individu, in zijn gezin of in de gevoelde achterstelling worden gezocht,

maar ook in de wetgeving, in de behandeling die delinquenten moeten ondergaan en

vooral in de reacties van de maatschappij op het afwijkend gedrag.

Het Nederlandse strafrecht is een compromis geworden tussen de klassieke en de

moderne school. Er is een vastgesteld strafmaximum (en een stilzwijgende

benedengrens) voor elke delictsoort, waarbij vergelding de grondslag van de straf is en

daarvan de proportionaliteit bepaalt. Aan de andere kant wordt er gekeken naar

persoon en persoonlijke omstandigheden, die invloed hebben op uiteindelijke strafmaat