Tijdvak 5 tijd van ontdekkers en hervormers.

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

HAVO 5

Tijdvak 5

KA:

- Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

- De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid.

- Het begin van de Europese overzeese expansie.

- De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

- Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

5.1 De renaissance

3.1

Nieuw mens en wereldbeeld

Mens- en wereldbeeld in de middeleeuwen;

- Momento mori

- Wereld was door god geschapen, maar daarna in de handen van de duivel terecht gekomen.

- Mens moet zich richten op god en het hiernamaals en afwenden van de wereld.

Eva plukt een vrucht uit de boom, terwijl God dat nadrukkelijk had verboden. Ze is verleid door een slang in de boom. Adam, zittend, probeert haar nog tegen te houden. Hun edele delen gaan schuil achter bladeren.

Dat Adam zit en Eva staat zou Titiaan hebben overgenomen van een fresco van Rafaël in de Stanza della Signatura.

Het vosje achter Eva wordt wel gezien als een symbool van de duivel.

Momento Mori; gedenk te sterven

5.1 De renaissance

Nieuw mens en wereldbeeld

Mens- en wereldbeeld 15/16e eeuw Italië (elite);

- Carpe Diem; genieten van de schoonheden van de wereld.

- God heeft de aarde geschapen en heeft de mens uitverkoren om de schepping te volmaken.

- De mens moet zich niet afkeren tegen de wereld, maar het perfectioneren.

- Italiaanse elite had belangstelling voor de oudheid.

Familie de Medici; 'de godfathers van de renaissance'

Rijke, invloedrijke familie. 

Italiaanse kunstenaars bestudeerden het klassieke erfgoed (ruïnes en beeldwerken). Dit probeerden ze te evenaren en perfectioneren.

--> nieuwe tijd--> renaissance (= wedergeboorte)

Geboorte van Venus - Botticelli +/- 1485

Geboorte van de Romeinse godin van de liefde.

Volgens de mythe wordt ze geboren uit schuim. Botticelli koos voor een schelp (symbool vagina). Ze wordt door windgoden naar de kust geblazen.

Omstreeks 1400 was heel Florence geobsedeerd door de incomplete kathedraal die boven de stad uit torende. Architecten hadden een ruimte gebouwd die onmogelijk bleek te overkoepelen. Filippo Brunelleschi (1377-1446), een architect die in zijn jonge jaren de klassieke bouwwerken in Rome had bestudeerd, wist wel hoe hij dit probleem moest oplossen.

In opdracht van Cosimo de Medici.

VWO 4

5.1 De renaissance

.

Navolging van de oudheid

Architectuur tijdens de renaissance was gebaseerd op de klassieke vormentaal.

De grote bouwmeester van de renaissance is Fillipo Brunelleschi;

- Bouw 1e koepel na de oudheid (koepel kathedraal Florence)

- Gebruikte zuilen, ronde bogen en kroonlijsten. --> ontstaan nieuwe architectuurstijl (lijkt op de oudheid, maar lichter en gracieuzer).

- Ontdekker perspectief --> hierdoor realistische, schijnbaar driedimensionale afbeeldingen.

Muurschildering Het laatste avondmaal , Leonardo da Vinci.

Renaissance bouwstijl

VWO 4

5.1 De renaissance

3.1

Nieuw mens en wereldbeeld

Beeldhouwers bestudeerden;

- klassieke voorbeelden.

- anatomie, houdingen en gezichtsuitdrukkingen mensen.

--> gebeeldhouwde figuren werden mooier en volmaakter dan echt mensen.

De Kijk veranderde ook op deze ambachtslieden. Door hun idee dat ze een verbeterde versie maakten van de natuur, werden ze gezien als kunstenaars i.p.v. ambachtslieden

Piëta Maria met gestorven Christus van Michelangelo.

David, Michelangelo

Middeleeuwen

Renaissance

Momento Mori

Men moest zich van de aarde afwenden en richten op het hiernamaals.

Carpe diem

Gotische kunst

Onrealistisch. Uit verhouding en geen diepte. 

God heeft de aarde geschapen. De mens moet het als Gods schepping perfectioneren.

Perspectief en invloeden vanuit de klassieke oudheid.

Omstreeks 1500

5.1 De renaissance

Bestudering van de klassieken

Geleerden richtten zich eveneens op de studie van de oudheid. 

Schrijvers en denkers zagen klassieke auteurs als voorbeeld en geestverwanten.

Zij noemden zich Humanisten;  

--> Romeinse schrijver Cicero schreef over de humanitas

5.1 De renaissance

Verspreiding over Europa

In de 16e eeuw verspreidde de renaissance over Europa;

- Italiaanse humanisten en kunstenaars traden in dienst van Europese vorsten.

- Buitenlandse geleerden, kunstenaars en studenten reisden af naar Italië.

- Uitvinding boekdrukkunst speelt een grote rol in de verspreiding.

Het humanisme ontwikkelde zich in andere landen wel anders dan in Italië.

--> Landen hadden nauwelijks klassiek verleden.

- Humanisme richt zich op de wedergeboorte van het oorspronkelijke christendom.

De belangrijkste vertegenwoordiger van dit christelijk humanisme was Erasmus. Hij zocht het zuivere christendom en uitte zijn kritiek op misstanden in de samenleving in het boek Lof der zotheid (1511).​ 

5.2 De Europese expansie

Het ontstaan van de ontdekkingsreizen

Portugal veroverde in 1415 de Marokkaanse havenstad Ceuta.

Belangrijk moment: 

- Vanuit hier hadden de moslims grotendeels Spanje en Portugal veroverd.

- De succesvolle reconquista vond nu ook buiten Europa plaats.

- Begin van de Europese expansie (Spanje en Portugal leidend).

Oorzaken Europese expansie;

- Zoektocht naar goud en grondgebied.

- Verspreiding van het christendom.

Door langs de westkust van Afrika te varen ontdekten ze het goud in Ghana (Goudkust).

Canarische eilanden veroverd door de Spanjaarden.

De Portugezen hebben het geprobeerd in te nemen, maar tevergeefs.

Madeira, onbewoond eiland ontdekt door de Portugezen.

Vanuit hier trokken de Portugezen verder langs de Afrikaanse westkust om de Atlantische oceaan te verkennen.

Bartholomeus Diaz

De belangrijke specerij- en zijderoutes werden geblokkeerd door de Ottomanen in 1453 na de Val van Constantinopel. Hierdoor gingen de Portugezen op zoek naar alternatieve, overzeese routes.

5.2 De Europese expansie

De zeeroute naar Indië

De Portugezen reisden verder op zoek naar Indië. Ze hoopten enorme winsten op specerij-en te kunnen maken. In 1488 kwamen ze tot Kaap de Goede Hoop en in 1498 tot India. Vanaf 1510 ook in Indonesië, China en Japan. De Portugezen namen langs de Afrikaanse en Aziatische kusten kleine gebieden in bezit en bouwden er factorijen. ​

​

In 1492 geloofde Columbus dat hij de westelijke route naar Indië had ontdekt. De oorspronkelijke bewoners staan daarom bekend als indianen en het gebied werd West-Indië of de West genoemd. Azië werd Oost-Indië of de Oost genoemd. Het nieuwe continent werd naar Amerigo Vespucci vernoemd, dat hij zelf de Nieuwe Wereld (Mundus Novus) noemde.​

​Spanjaarden zeilden in 1522 via Zuid-Amerika naar Indië en daarna via Afrika naar Spanje.

Aankomst van Da Gama bij Calicut.

Christoffel Columbus

Amerigo Verspucci

5.2 De Europese expansie

Europese expansie in het westen

Van de kusten van Afrika haalden de Portugezen goud, ivoor en zwarte slaven. ​

M.b.v. Afrikaanse en indiaanse slaven verbouwden ze o.a. in Brazilië suikerriet op grote plantages. ​

De Spaanse veroveraars zochten roem, grond en goud in Midden- en Zuid-Amerika. ​

De indianen werden makkelijk verslagen. Ze:​

- hadden eenvoudige wapens​

- waren doodsbang voor paarden​

- vochten tegen onderdrukte volken die de Spanjaarden hielpen​

- waren niet bestand tegen Europese ziekten ​

​

5.2 De Europese expansie

Europese expansie in het westen

De Spanjaarden gingen heersen over steeds grotere gebieden in Midden- en Zuid-Amerika. Er kwam een migratie op gang van honderdduizenden Spaanse mannen die kinderen kregen bij indiaanse vrouwen. Zo ontstond een etnisch gemengde bevolking.​

​

Zo begon het Europees kolonialisme in Amerika. Spanje en Portugal werden moederlanden die heersten over koloniën om eraan te verdienen.​

Mesties (van het latijnse woord Miscere)

Kinderen van gemengd Europees en Indiaans bloed.

5.3 De Reformatie

Kritiek op de katholieke kerk

Maarten Luther was een Duitse monnik. Hij had op meerdere vlakken kritiek op de kerk;

- De paus Leo X verkocht aflaten voor de bouw van de Sint Pietersbasiliek.

- Geestelijken waren belust op wereldse zaken zoals seks, macht, eten en drank.

- Geïnspireerd door het christelijk humanisme (geschriften van Erasmus) kwam Luther tot de conclusie dat de kerkleer niet klopte. Veel van wat de kerk men leerde, had niets meer te maken met het zuivere christendom.

Geestelijken konden volgens de kerk bemiddelen tussen god en de leken. Luther keert zich hier van af. Alleen oprecht geloof kunnen ervoor zorgen dat God zonden vergeeft.

Maarten Luther

Erasmus

5.3 De Reformatie

Splitsing van de kerk

Reactie Luther op de aflaten: '95 stellingen'

--> begin van de protestantse Reformatie of Hervorming:  

christendom viel in het West-Europa uiteen:  1. katholieken

                                                                             2. protestanten

Paus Leo X was woedend --> 1521 deed hij Luther in de ban (excommuniceren).

Luther had door de boekdrukkunst al veel aanhangers --> begon eigen kerk (Lutheranisme). 

De paus vroeg aan keizer Karel V om hem ter dood te veroordelen. Hij geeft hem nog een laatste kans om bij de rijksdag in Worms zijn kritiek in te trekken.

--> Luther komt maar weigert zich te herroepen.

Vonnis: Luther is vogelvrij verklaard.

Keizer Karel V

5.3 De Reformatie

Splitsing van de kerk

Maarten Luther krijgt asiel van de keurvorst van Saksen. In zijn kasteel vertaalde Luther Erasmus' Griekse versie van het Oude Testament in de Duitse volkstaal.

--> iedere gelovige kan nu zelf de bijbel lezen.

Luther roept Duitse vorsten op de kerk in hun gebied te hervormen.

- religieuze oorzaak; vorsten steunden de kritieken op de kerk.

- politieke oorzaak; de protestantse kerk was eenvoudig en sober. Kerkelijke bezittingen konden de koningen nu innemen.

--> In Duitsland ontstond nu een protestante kerk zonder celibaat, heiligenverering, kloosters, geestelijken en andere zaken die niet in de bijbel stonden. Wél dominees (predikanten) die de bijbel uitlegden en kerkdiensten leidden.

5.3 De Reformatie

Verspreiding

Calvijn is de belangrijkste hervormer na Luther:​

- de mens is zondig en slecht​.

- God heeft voorbestemd wie in de hel en in de hemel komt, deze uitverkiezing was zichtbaar in een vroom leven​ (predestinatieleer).

- de overheid hoefde niet onvoorwaardelijk gehoorzaamd te worden, als de vorst ‘een valse godsdienst’ oplegde mocht het volk in opstand komen​.

- de kerk werd kaal, zonder franje​

In Frankrijk, Schotland en de Nederlanden kwam het calvinisme: protestantse leer van Calvijn​.

In Engeland ontstond de anglicaanse kerk.​

Johannes Calvijn

5.3 De Reformatie

Strijd

Regelmatig strijd door godsdienstige tegen-stellingen:​

- Oorlog van Karel V tegen Lutherse vorsten. Vanaf 1555 (Godsdienstvrede van Augsburg) mocht elke vorst bepalen of zijn land katholiek of luthers werd.​

- Vanaf 1562 godsdienstoorlogen in Frankrijk tussen katholieken en hugenoten. In 1598 kwam daaraan een einde (Edict van Nantes): Frankrijk werd katholiek, maar hugenoten kregen vrijheid van godsdienst en rechten.

Door goed geloof en goede werken kan je in de hemel komen. Zonden kan je afkopen met een aflaat.

Paus Leo X

Niet door goed geloof en goede werken kan je in de hemel komen, maar door Gods genade.

Alleen diegene die door God voorbestemd zijn komen in de hemel.

Johannes Calvijn

Maarten Luther

Erasmus

De mens heeft een vrije wil. Door goed geloof en goede werken kan je in de hemel komen. De aflatenhandel is niet goed.

Juist

Onjuist

Calvijn leerde dat God had voorbestemd welke mensen uitverkoren zijn voor het koninkrijk van God,, de hemel.

Het calvinisme overvleugelde in Frankrijk en de Nederlanden de andere protestantse bewegingen.

Calvijn leerde dat oprecht geloof in God de mens genade kon brengen.

Calvijn vond de overheid onvoorwaardelijk gehoorzaamd moest worden.

5.4 De Nederlandse Opstand

Het ontstaan van de Opstand

Sinds de 15e eeuw hadden de gewesten in de Nederlanden één landsheer.

--> Géén eenheid; ieder gewest (Staten) en steden eigen bestuur.

Karel V landsheer van de Nederlanden van 1515 - 1555

Kritiek op Karel V:

- Karel V versterkte het centrale bestuur (Brussel).

- Karel V vervolgde de protestanten

- Karel V hief hoge belastingen voor de vele oorlogen die hij voer.

Karel V

5.4 De Nederlandse Opstand

Het ontstaan van de Opstand

--> 1555 Fillips II volgt Karel V op.

Onvrede werd nu nog groter;

- Verliet Brussel en verbleef permanent in Madrid.

- Vertrouwelingen buiten Nederland kregen hoge posities --> zette de Nederlandse adel zo buiten spel.

- Vroeg wederom hoge belastingen voor oorlog tegen Frankrijk.

- Zet vervolging protestanten voort

Fillips II en Willem van Oranje hadden in eerste instantie een goede verstandshouding. --> benoemd Willem tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht.

Fillips II koning van Spanje en landsheer van de Nederlanden.

Willem van Oranje Nassau

5.4 De Nederlandse Opstand

Het ontstaan van de Opstand

Filips stelde Margaretha van Parma aan als landvoogdes. 

Oranje en andere edelen pleitten voor meer godsdienstvrijheid. ​

                    

   

Ce ne sont que des gueux": 'Vrees niet mevrouw, het zijn maar bedelaars."

Na de Beeldenstorm trad Alva (de IJzeren hertog) als nieuwe landvoogd keihard op tegen de calvinisten en de bestuurders. Oranje vluchtte naar Duitsland. In 1568 viel hij met legers de Nederlanden binnen, het begin van de Tachtigjarige Oorlog.​

https://npokennis.nl/longread/7867/waren-de-geuzen-terroristen-of-vrijheidsstrijders

5.4 De Nederlandse Opstand

Opstand en oorlog

Alva sloeg de aanvallen van Oranje met gemak af, maar maakte zich gehaat door nieuwe belastingen. Oranje ging samenwerken met de geuzen: calvinistische opstandeling in de Nederlanden tegen Filips II.​

​

In 1572, na de verovering van Den Briel, gaven de meeste steden zich over aan de geuzen en verklaarden zich voor Oranje.​

​

De geuzen en de troepen van Alva begingen veel wreedheden. ​

​

Alva heroverde de hele Nederlanden behalve Holland en Zeeland.​

​

5.4 De Nederlandse Opstand

Opstand en oorlog

In 1570 kwam Filips in geldnood door de oorlog met Ottomaanse rijk, de Spaanse soldaten sloegen daarop aan het plunderen. ​

De gewesten sloten vrede met het opstandige Holland en Zeeland. Doel:​

- vertrek van alle Spaanse troepen​. 

- Holland en Zeeland bleven calvinistisch, andere gewesten katholiek​. 

​

Nadat alle Spaanse troepen waren vertrokken werd Parma de nieuwe landvoogd. De zuidelijke gewesten sloten een verbond met hem. De andere gewesten vormden de Unie van Utrecht. Dit werd de kern van een nieuwe Nederlandse staat.

Spaanse wreedheden in Haarlem

Hertog van Parma, landvoogd van de Nederlanden

5.4 De Nederlandse Opstand

Een onafhankelijke staat

In de Unie van Utrecht was afgesproken dat alle gewesten godsdienstige zaken zelf regelden. Maar de calvinisten namen bijna overal de macht over en verboden de katholieke kerk. ​

​

Filips en Oranje werden openlijk vijanden. De Staten-Generaal van de Unie zwoeren Filips af in het Plakkaat van Verlatinge (1581).​

​

Parma veroverde veel steden in Vlaanderen en Brabant. Oranje werd in 1584 vermoord, Parma nam in 1585 Antwerpen in. De Spaanse overwinning leek dichtbij. Filips wilde ook afrekenen met de protestantse Engelse koningin, maar zijn vloot ging ten onder in 1588.

5.4 De Nederlandse Opstand

Het onafhankelijke staat

In 1588 besloten de Staten om zelf de soeverein van hun gewesten te worden. ​

Ze vormden de Republiek. Tussen 1588 en 1598 veroverde prins Maurits als stadhouder bijna het hele noorden voor de Republiek.​

​

Na het twaalfjarige bestand (1609-1621) rukte eerst Spanje op, maar daarna veroverde de Republiek steden in het oosten en zuiden. In 1648 sloten Spanje en de Republiek de Vrede van Munster.​

​

- Maak de Memory opdracht door hierop te klikken.

Jonge prins Maurits 1588

Ondertekening vrede van Münster

Kaart van de Republiek tussen 1715 en 1789.

Bestond uit de soevereine provinciën Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Groningen, Overijssel en Gelderland, plus het landschap Drenthe en de verschillende Generaliteitslanden.