lesplan

De Gouden Eeuw

Een lesplan van Geschiedenisleraar.nl

Wil je met dit lesplan aan de slag? Klik op de knop hieronder om een eigen kopie te maken in 'Mijn Lessen'. Vervolgens kun je de lessen aanpassen naar jouw wensen.

Tijdvak van Regenten en Vorsten

Waarover gaat deze serie?

In principe is het een wonderlijke combinatie: een economische bloeiperiode ten tijde van een langslepende oorlog. Toch is dat precies wat er in de Nederlanden gebeurde aan het eind van de zestiende- en gedurende een groot deel van zeventiende eeuw. De Nederlandse Opstand (of minder correct: Tachtigjarige Oorlog) was weliswaar nog steeds in volle gang, maar het slagveld had zich inmiddels steeds meer verplaatst naar andere delen van de Nederlanden. 

De Republiek ziet en grijpt steeds meer handelskansen: van de groei van Amsterdam als Europese stapelmarkt, naar de handel van de VOC in Azië en de slavenhandel van de WIC in Amerika.

De relatieve, doch zeer pragmatische, tolerantie in de Republiek zorgde ervoor dat zowel kunst als wetenschap enorm konden opbloeien. Vervolgingen vanwege andere religie of denkbeelden kwamen hier nagenoeg niet voor.

De meeste historici zijn het er wel over eens dat de Gouden Eeuw geen eeuw duurde, al blijft het lastig om een exact begin en eind aan te duiden. Meestal wordt als begin de oprichting van de VOC (1602) gegeven, en als eind het Rampjaar (1672), maar dat is geen wetmatigheid. De Britse historicus Jonathan Israel maakt zelfs een onderverdeling van de periode in de vroege Gouden Eeuw van 1588 tot 1647 en de late Gouden Eeuw van 1647 tot 1702.

De afbeelding is een fragment uit het schilderij: De bedreigde zwaan door Jan Asselijn. Het stelt Johan de Witt als zwaan voor die het ei (Holland) beschermt tegen de vijand. Overigens zijn deze interpratie en teksten er pas later aan toegevoegd. Hierdoor kreeg het schilderij een propagandistisch karakter.

Wie is de baas in de Republiek?

Staatkundig gezien nam de Republiek een volstrekt unieke positie in in het Europa van de zeventiende eeuw. Alleen al het feit dat het een republiek was, en dus geen vorst als koning of keizer had, maakte de Nederlanden bijzonder. 
Voor leerlingen zal dit veel minder vreemd overkomen, want hoewel ze in een koninkrijk leven, zijn de meeste landen die ze kennen een republiek. Het is wel goed om met hen te kijken naar de voor- en nadelen van beide bestuursvormen. Niet alleen toen, maar ook nu. Dergelijke onderwerpen en vraagstukken komen later, bijvoorbeeld in het examenjaar, nog regelmatig terug. Van tijd tot tijd een beetje herhalen is nog niet zo slecht.

Daarnaast speelde in Nederland de adel een ondergeschikte rol: het waren de rijke burgers die het hier voor het zeggen hadden. De oorzaak hiervoor ligt al in de middeleeuwen, waar de steden een steeds grotere rol gingen spelen in het bestuur.

Het is voor leerlingen een lastig stuk Gouden Eeuw met: Staten-Generaal, Gewestelijke Staten, raadspensionarissen, stadhouders en regenten. Soms is even teruggaan gewoon noodzaak.

De politieke moord op de gebroeders de Witt vinden leerlingen fascinerend, al is de term politieke moord misschien was lastig. Overigens is een definitie van een politieke moord: een moord op hoge staatsambtenaren of andere prominente personen door één persoon of een samenzwering van meerdere personen. Grijp eventueel terug op de moord op Caesar.

Onderwerpen:
  • het bestuur in de Republiek
  • het bestuur in de gewesten
  • het bestuur in de steden
  • de macht van de burgerij
  • de ruzie tussen Johan van Oldenbarnevelt en Prins Maurits
Personen:
  • Johan van Oldenbarnevelt
  • Prins Maurits van Oranje
  • Johan de Witt
  • Willem III

Handel in de Republiek

Het blokkeren van de Schelde en daardoor de verschuiving van Antwerpen naar Amsterdam als belangrijkste haven van de Nederlanden, is een duidelijk voorbeeld dat oorlog niet perse slecht voor de handel is.

De Amsterdamse stapelmarkt is het best uit te leggen aan de hand van een kaart van Europa. Een dergelijke kaart is opgenomen in deze les, maar is natuurlijk ook zelf te tekenen. 

De handel met Oostzee was verreweg het belangrijkst voor de Republiek, hoewel deze moedernegotie nogal eens vluchtig wordt behandeld, om vervolgens snel verder te gaan met de VOC. 

Overigens zien we bij de handelswijze van de VOC nogal eens hetzelfde gebeuren: er wordt maar al te vaak veel aandacht besteed aan de specerijenhandel, maar met name het opzetten van een handelsnetwerk in Azië, de Indische buitenhandel, was voor de onderneming zeer lucratief.

Deze les laat de belangrijkste facetten van de handel zien, waarbij natuurlijk ook wordt ingegaan op de wijze waarop deze handel werd gedreven.

Onderwerpen:
  • van Europese stapelmarkt tot wereldstad
  • het reilen en zeilen van de VOC
Personen:
  • Jan Pieterszoon Coen

Rijk en Arm in de Gouden Eeuw

De Gouden Bocht, de nogal gezette Gerard Bicker en een prachtig nieuw stadhuis. Het kon niet op met de rijkdom! Als je uitgaat van deze voorbeelden lijkt de Gouden Eeuw economische vooruitgang voor iedere inwoner van de Republiek te hebben gebracht. En dat is natuurlijk volstrekte nonsens. Verreweg de meesten hadden het in de Gouden Eeuw niet veel beter dan in de eeuwen die er aan vooraf gingen.

Zeker in grote delen in het oosten en noorden van de Republiek, waar de gewassen veel minder voor de handel geschikt waren, was het boerenbestaan, al dan niet aangevuld met huisnijverheid, keihard. Deze verschillen tussen de regio’s zijn overigens in het huidige Nederland nog steeds zichtbaar. 

Met de bevolkingsgroei in de zeventiende eeuw was ook in de steden het verschil tussen arm en rijk zichtbaar, al hadden de stadsbesturen, daarvoor passende maatregelen getroffen: tuchthuizen. En voor degenen die boodschap toen nog niet hadden begrepen was het pompen of verzuipen.

Onderwerpen:
  • oorzaken en gevolgen van de bevolkingsgroei
  • land winnen op het water: de drooglegging van de Beemster
  • van Gouden Bocht tot tuchthuis: rijk en arm in de Gouden Eeuw
Personen:
  • Jan Leeghwater

Kunst en wetenschap

Door de rijkdom konden was er voor kunstenaars een gunstig klimaat ontstaan waarin veel geld kon worden verdiend, bijvoorbeeld met het schilderen van portretten van de regenten en hun families. Deze financiële impuls zorgde voor schilderijen, maar ook andere kunst, van grote kwaliteit. Net zoals dat tijdens de renaissance in Florence was gebeurd. Schilders als Rembrandt van Rijn en Frans Hals waren in die tijd bekende Nederlanders die goud geld verdienden met de verkoop van hun schilderijen. 

Door de relatieve tolerantie en godsdienstvrijheid in de Republiek konden, uit andere delen van Europa gevluchte, wetenschappers en filosofen meestal ongestoord hun kennis verder formuleren en uitdragen. Een filosoof als de Joodse Baruch Spinoza zou in Portugal, het land van herkomst van zijn familie, nooit de vrijheid hebben gehad om te kunnen schrijven. 

Dat kritiek ook niet altijd werd gewaardeerd blijkt wel uit de arrestatie van Hugo de Groot, nadat hij de zijde van de ‘verkeerde partij’ had gekozen, tijdens de ruzie tussen Van Oldenbarnevelt en Prins Maurits.

Deze les laat een aantal herkenbare voorbeelden van de kunst en de wetenschap zien, waaronder de Nachtwacht en de Atlas Major. Het is zeker geen volledige weergave. Uiteraard kan deze les worden aangevuld met meer en zelfgekozen voorbeelden.

Onderwerpen:
  • rijkdom en tolerantie geven de kunst en wetenschap een impuls: van Nachtwacht tot Atlas Major
Personen:
  • Baruch Spinoza
  • Hugo de Groot
  • Rembrandt van Rijn
  • Joan Blaeu
  • Christiaan Huygens
  • Antoni van Leeuwenhoek

LINKS EN BIJLAGEN

Kijken naar... De Nachtwacht
Kijken naar... De Zielenvisserij
tijd🔴stip 3: De Nachtwacht
Een webquest over de Gouden Eeuw
Bedenk een vraag met als antwoord...
Paardenspong
Zoek de verschillen!
Hoe leer je voor een proefwerk Geschiedenis?