Mediawijsheid & AI (Beeld & Geluid) - De Klassieke lesbewerker
1 / 26
Lesduur is: 60 minIntroductie
In deze les duiken leerlingen in de snelle ontwikkeling van artificiële intelligentie (AI) en de impact daarvan op het informatielandschap en onze mediaconsumptie. Van gepersonaliseerde aanbevelingen tot gegenereerde beelden: AI speelt een steeds prominentere rol in hoe leerlingen informatie consumeren en hoe de wereld zich aan hen presenteert.
Instructies
Slide 2 t/m 7 dienen als instructies.
*Dit lesmateriaal is ontwikkeld met leerlingen in het havo- en vwo-onderwijs in gedachten. De inhoud en opdrachten sluiten goed aan bij hun niveau van kritisch denken en reflectie. Het materiaal is flexibel opgezet en kan ook worden gebruikt binnen het mbo of andere onderwijsniveaus. De lessen kunnen eenvoudig worden aangepast door bijvoorbeeld de opdrachten te vereenvoudigen, meer context te bieden of de discussies te verdiepen, afhankelijk van het niveau en de voorkennis van de leerlingen.
Deze les borduurt voort op de VRT EDUbox over Artificiële Intelligentie en de SchoolTV chatbot ‘Wat is AI?’.
Werkbladen
Onderdelen in deze les
Slide 1 - Tekstslide
- Welkom bij deze les!
- Vandaag duiken we in een onderwerp dat ons allemaal aangaat: artificiële intelligentie, oftewel AI.
- De laatste jaren is AI steeds meer een onderdeel van ons dagelijks leven geworden en heeft het een enorme invloed op hoe we informatie ontvangen en verwerken.
- We gaan onderzoeken wat AI precies is, wat het kan, en vooral hoe we er bewust en kritisch mee om kunnen gaan.
ADVIES VOOR START LES:
Laat studenten ter voorbereiding de SchoolTV-chatbot doornemen.
De chatbot licht stap voor stap toe hoe AI precies werkt en hoe bepaalde input de output beïnvloedt. Deze tool is gebaseerd op de EDUBOX Artificiële Intelligentie van VRT.
Slide 2 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 3 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 4 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 5 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 6 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 7 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 8 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies
Slide 9 - Tekstslide
Als voorbereiding op vandaag hebben jullie thuis aan de slag kunnen gaan met de Schooltv chatbot.
Klassikale vraag: Wat was de opdracht precies en wat hebben jullie ontdekt?
Antwoord: De chatbot liet al mooi zien dat AI systemen getraind zijn op data en daaruit patronen destilleren om voorspellingen te doen. Niet altijd correct, zoals sommigen van jullie misschien wel hebben ervaren.
Slide 10 - Tekstslide
Toelichting slide:
AI is een overkoepelende term voor diverse systemen, variërend van pragmatische AI die gespecialiseerd is in concrete taken zoals het voorspellen van verkeer of het doen van gepersonaliseerde aanbevelingen op Spotify, tot de meer opvallende Generatieve AI (GenAI), die de laatste jaren razendsnel is ontwikkeld en in staat is om zelf nieuwe content te creëren, zoals teksten (chatbots), code of unieke beelden (Instagram-visuals).
Hoewel AI in veel onzichtbare vormen aanwezig is in ons dagelijks leven, richten we ons in deze les specifiek op Generatieve AI, aangezien deze vorm de creatieve mogelijkheden en ethische uitdagingen rondom digitale creatie en informatie direct beïnvloedt.
Slide 11 - Tekstslide
Toelichting slide:
Nu AI zo alomtegenwoordig is, wordt het steeds belangrijker om kritisch te kijken.
We gaan een fragment bekijken uit Dreamschool, waarin leerlingen geconfronteerd worden met een deepfake die is gemaakt van van hun docent.
Dit fragment laat zien hoe AI ingezet kan worden om te misleiden, en hoe moeilijk het soms is om echt van nep te onderscheiden.
Activerende vraag:
Wat doet dit deepfake voorbeeld met jullie beeld van online beelden en video's?
Hoe zeker ben je nog van wat je ziet?
Achtergrondinformatie over AI-gegenereerd nepnieuws:
Pointer: “Op welke plekken word je online misleid door AI-gegenereerd nepnieuws?” (14 april 2025)
Slide 12 - Tekstslide
Introductie werkblad:
AI roept vaak sterke gevoelens op. Voordat we verder duiken in de feiten, wil ik weten: hoe ervaren jullie AI?
Welke associaties en emoties komen er bij jullie op?
In groepjes gaan jullie aan de slag met de werkbladen.
Kies de emotie(s) die AI bij jou oproept en licht op een post-it toe waarom.
Daarna bespreken we dit kort klassikaal.
Let op:
Het werkblad PDF (A3 formaat) kun je vinden bij ‘bijlagen’ in LessonUp.
Na bespreken van antwoorden (verwijzingen slide 14 t/m 17)
De emoties die AI oproept, komen vaak voort uit hoe we erover praten en wat de media erover vertellen.
Laten we eens kijken naar een paar concrete voorbeelden van die beeldvorming.
Slide 13 - Tekstslide
Toelichting slide:
AI kan mensen een gevoel van herkenning geven of hen ondersteunen bij persoonlijke vragen.
We gaan luisteren naar een fragment van Radio 1, waarin een jongen vertelt hoe hij AI gebruikt om advies te vragen en persoonlijke dingen te bespreken.
Activerende vraag:
Hoe menselijk ervaren jullie een AI-chatbot eigenlijk?
Gebruiken jullie AI wel eens op deze manier?
Waar ligt voor jullie de grens?
Slide 14 - Tekstslide
Toelichting slide:
Dit screenshot illustreert hoe laagdrempelig we AI-chatbots zoals Gemini of ChatGPT menselijke eigenschappen toekennen.
Een simpel 'dankjewel!' en 'graag gedaan!' lijkt zo menselijk, maar het is een systeem dat puur op basis van data en algoritmes een respons genereert.
Wist je dat?!
Generatieve AI (GenAI), hoewel creatief en overal zichtbaar in ons dagelijks leven, is niet kostenloos: het heeft een zware materiële voetafdruk. Wist je dat één complexe chatvraag aan een GenAI-tool evenveel stroom kan verbruiken als een LED-lamp die een uur brandt? Dit komt doordat het trainen en gebruiken van deze modellen – van een simpele chatvraag tot het genereren van een complex beeld – immense datacenters vereist. Deze centra verbruiken gigantische hoeveelheden elektriciteit, en ook miljarden liters water voor koeling, wat in droge gebieden tot lokale watertekorten kan leiden. Bovendien is de benodigde gespecialiseerde hardware afhankelijk van de winning van zeldzame grondstoffen en draagt de snelle veroudering ervan bij aan de groeiende berg e-waste. Kritische betrokkenheid bij GenAI vereist daarom inzicht in deze onzichtbare infrastructuurkosten, die vaak ten koste gaan van mens en milieu.
Slide 15 - Tekstslide
Toelichting slide:
Naast persoonlijke ondersteuning biedt AI ook hoop voor grote maatschappelijke vraagstukken.
In dit Nieuwsuur-fragment zien we hoe AI een belangrijke bijdrage kan leveren aan de zorg, bijvoorbeeld bij snellere diagnoses of efficiëntere administratie.
Het potentieel voor verbetering is enorm.
Activerende vraag:
Waarvoor kan AI volgens jullie nog meer als oplossing dienen?
Mogelijke antwoorden:
Denk aan andere sectoren zoals het bedrijfsleven, klimaatonderzoek, of bijvoorbeeld onderwijs.
Slide 16 - Tekstslide
Toelichting slide:
Tegenover die hoopvolle beelden staan ook zorgen. In dit fragment lichten Kim Putters en Alexander Klöpping toe hoe AI onze keuzemogelijkheden, zelfbeschikking en baanzekerheid kan beïnvloeden.
AI kan ons helpen met werkstukken, maar wat betekent het voor de toekomst van werk? Het is belangrijk om hier kritisch over na te denken.
Bruggetje naar volgende slide:
AI kan ons dus enthousiasmeren, zorgen bezorgen, hoop geven of geliefd laten voelen. Maar hoe zit het met de betrouwbaarheid van de informatie die we op ons beeldscherm te zien krijgen, en de invloed van AI daarop?
Slide 17 - Tekstslide
Toelichting slide:
We zagen het al bij de Schooltv chatbot: AI geeft ons vaak kant-en-klare antwoorden, zonder dat we zelf door talloze bronnen hoeven te spitten. Dat klinkt efficiënt, maar is het ook betrouwbaar?
Het fragment van Schooltv laat zien dat een AI-chat niet altijd correct is. AI is in essentie statistiek: het analyseert data, zoekt patronen en doet een voorspelling.
Die hoeft niet altijd te kloppen.
Activerende vraag:
Gebruiken jullie AI als de eerste bron als je iets belangrijks wilt weten? Waarom wel/niet?
Achtergrondinformatie over betrouwbaarheid van chatbots:
Elger: “BBC-onderzoek laar zien hoe slecht AI-chatbots omgaan met nieuws” (22 februari 2025)
Slide 18 - Tekstslide
Toelichting slide:
Een cruciaal inzicht is dat AI nooit volledig neutraal is. Het is getraind op data, en als die data vooroordelen bevat, zal de AI die vooroordelen overnemen en soms zelfs versterken. Student Robin, zelf een vrouw van kleur, vertelt in dit fragment hoe haar gezicht niet werd herkend door antispieksoftware.
Dit soort bias is een bekend probleem: zelfrijdende auto's herkennen mensen van kleur soms minder goed, en AI kan informatie 'hallucineren' – dat wil zeggen, feiten verzinnen die heel logisch klinken maar niet kloppen.
Slide 19 - Tekstslide
Toelichting slide:
Deze illustratie visualiseert een toekomstig probleem voor AI: 'model collapse'. AI-modellen worden steeds vaker getraind op data die al door andere AI-systemen is gegenereerd.
Dit is een vicieuze cirkel: de kwaliteit van de data neemt af, en daarmee ook de betrouwbaarheid en originaliteit van de AI-output.
Denk aan een kopie van een kopie van een kopie: de kwaliteit én de betrouwbaarheid gaat achteruit.
Achtergrondinformatie over AI-pulp:
NRC: “AI-pulp maakt het internet nog smoezeliger” (25 februari 2025)
Slide 20 - Tekstslide
Toelichting slide:
Stel je voor dat dit een schone, heldere rivier is. Zo stellen we ons een ideale informatiestroom voor: betrouwbaar, transparant en vol waardevolle kennis.
Een rivier waar je uit zou kunnen drinken.
Slide 21 - Tekstslide
Toelichting slide:
Stel je voor dat de informatiestroom, de basis van wat wij online leren, vervuild raakt.
De rivier wordt vervuild met onbetrouwbaar, misleidende, bevooroordeelde of zelfs verzonnen informatie.
Hoe weten we dan nog wat we kunnen geloven?
Slide 22 - Tekstslide
Voorbeeld:
Dit onderzoek van KRO-NCRV Pointer toont aan dat dit al gebeurt:
Het zogeheten 'Pravda-netwerk' is een groep van honderden websites die elke dag duizenden pro-Russische nepberichten in verschillende talen publiceren. Deze sites zijn niet gemaakt voor mensen om te lezen, maar voor de automatische zoekprogramma's ('crawlers') die de basis-informatie verzamelen waarmee AI-chatbots worden getraind.
Omdat de AI traint op deze nep-data, wordt propaganda (zoals verzonnen verhalen over 'doodverklaarde NAVO-piloten' of 'drugs van de Oekraïense overheid') door populaire chatbots, zoals Copilot en Mistral, soms gewoon als feit gepresenteerd wanneer je een vraag stelt.
Wat Dit Betekent: Dit voorbeeld laat zien dat desinformatie niet langer alleen mensen probeert te beïnvloeden, maar de AI-systemen zelf die wij gebruiken om informatie te zoeken. Het is cruciaal dat we de tactieken herkennen en kritisch blijven nadenken over de "feiten" die AI ons geeft.
Slide 23 - Tekstslide
Toelichting slide:
Nu jullie meer weten over de beperkingen van AI, gaan we dit zelf testen. In kleine groepjes brainstormen jullie over een onderwerp waar jullie veel van afweten.
Bedenk vervolgens een prompt voor een AI-chatbot, zoals ChatGPT, over dit onderwerp.
Analyseer daarna de tekst die de AI genereert: klopt de informatie? Hoe check je dat? Welke bronnen lijkt de AI gebruikt te hebben, of verzint hij dingen?
Hulpmiddel
Check de pagina van VRT met handige tools die helpen bij het schrijven van een goede prompt ('Raad de prompt' + 'Schrijf zelf de prompt').
Activerende vraag:
Welke onjuistheden vonden jullie in de door AI gegenereerde tekst, en hoe kwamen jullie erachter?
Let op:
De verwerkingsopdracht is bedoeld als huiswerk.
Slide 24 - Tekstslide
Uitgebreide tips toelichting:
Check altijd de bronnen: Ga er nooit zomaar vanuit dat AI de waarheid vertelt. Zoek altijd naar de oorspronkelijke bronnen en controleer de feiten onafhankelijk
Vergelijk meerdere perspectieven: AI kan neigen naar één bepaald perspectief (door de data waarmee het is getraind). Zoek actief naar diverse bronnen en meningen om een compleet beeld te krijgen.
Wees kritisch op de prompt: De kwaliteit van de AI-output hangt sterk af van de prompt die je geeft. Wees specifiek, duidelijk en bedenk wat voor soort bias je prompt mogelijk introduceert.
Gebruik AI als hulpmiddel, niet als
vervanging: Zie AI als een startpunt of assistent voor informatievergaring of creatie, niet als de eindredacteur of de enige waarheid. Jouw eigen kritische denkvermogen blijft onmisbaar.
Besef de kosten: Denk aan de impact op het milieu, maar ook aan de kosten voor privacy en de mogelijkheid van bias. Alles heeft een prijs, ook 'gratis' AI-tools.
Deel bewust: Als je AI-gegenereerde content deelt, wees dan transparant over de herkomst en moedig anderen aan om kritisch te blijven. Zo help je de 'informatierivier' schoon te houden voor iedereen.
Bekijk ook deze tips van IsDatEchtZo:
Slide 25 - Tekstslide
Deze slide heeft geen instructies