2 vmbo-kgt 5.3 Erfelijkheid en evolutie: Variatie in genotypen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo k, g, t
• Leerjaar 2

Thema 5 Erfelijkheid en evolutie

5.3 Variatie in genotypen

wat gaan we vandaag doen?

herhaling vorige les: 5.2 Chromosomen en genen

leerdoelen vandaag

nieuwe theorie: 5.3 Variatie in genotypen

zelf aan de slag

herhalen leerdoelen

heeft een lichaamscel van een mens 46 chromosomen?

1. ja
2. nee

hoeveel chromosomen zitten er in de kern van een eicel van de mens

1. 15
2. 23
3. 30
4. 46

verandert bij celdeling de informatie voor erfelijke eigenschappen?

1. ja
2. nee

Wanneer kom het genotype van een baby tot stand?

1. bij de vorming van een eicel
2. bij de bevruchting van de eicel
3. bij de geboorte van de baby

John heeft veel getraind. Zijn spieren zijn dikker geworden. Wat is er bij John veranderd?

1. alleen zijn fenotype
2. alleen zijn genotype
3. zowel zijn genotype als fenotype

Hugo en Kevin hebben een discussie over erfelijke informatie. Hugo zegt: "je genotype verandert als je ouder wordt"
Kevin zegt: "de info voor je oogkleur bevindt zich alleen in de cellen van je oog".
Wie heeft of wie hebben gelijk?

1. alleen Hugo heeft gelijk
2. Alleen Kevin heeft gelijk
3. Hugo en Kevin hebben geen van beiden gelijk.
4. Hugo en Kevin hebben allebei gelijk

samengevat:

- genotype: de informatie op het DNA voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme.

- fenotype:de eigenschappen die een organisme heeft, zoals het uiterlijk.

(genotype + invloeden uit het milieu)

Je genotype blijft je hele leven hetzelfde.

Je fenotype kan steeds veranderen.

Ieder mens heeft duizenden erfelijke eigenschappen.

De chromosomen van elke cel bevatten de informatie voor al deze erfelijke eigenschappen.

Een gen is een deel van een chromosoom met de informatie voor 1 erfelijke eigenschap.

Alle genen in een celkern vormen samen het genotype van een organisme.

De kern van de zaadcel bevat 23 chromosomen van de vader. De kern van de eicel bevat 23 chromosomen van de moeder.

De kern van de bevruchte eicel bevat 46 chromosomen.

Van elk chromosomenpaar is 1 chromosoom afkomstig van de vader en 1 van de moeder.

leerdoelen vandaag

Aan het einde van de les:

- kun je omschrijven hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

- kun je omschrijven wat een mutatie is.

Inleiding

In een lichaamscel komen chromosomen in paren voor en in een geslachtscel enkelvoudig.

Bij geslachtscellen komen veel verschillende genotypen voor.

5.3 Variatie in genotypen

Je vader en je moeder hebben niet dezelfde eigenschappen.

Je vader kan bijvoorbeeld steil haar hebben en je moeder krullend haar.

Bij de bevruchting krijg je van elke ouder 1 chromosoom. Daardoor kan de informatie op de 2 chromosomen van een paar verschillend zijn.

Het ene chromosoom bevat bijvoorbeeld de informatie voor steil haar, het andere voor krullend haar.

De 2 chromosomen van een paar bestaan uit dezelfde genen. Dat zie je aan de breedte van de gekleurde streepjes: die is gelijk.

De informatie van de 2 genen kan verschillen.

Dat zie je aan de kleur van de streepjes: die kan gelijk zijn of verschillend.

Bij sommige mensen hebben beide chromosomen van een paar het gen voor steil haar.

Bij anderen bestaat het paar uit 2 genen voor krullend haar.

En er zijn ook mensen die 1 gen hebben voor steil haar en 1 gen voor krullend haar.

5.3 Variatie in genotypen

Welk gen van een paar in een geslachtscel terechtkomt, hangt af van het toeval.

Er zijn veel verschillende mogelijkheden. Dat geldt voor de vader en voor de moeder.

Hierdoor heeft de nakomeling een andere combinatie van genen dan de ouders.

De nakomeling heeft een ander genotype dan de ouders.

Ook broers en zussen hebben verschillende genotypen.

Bij geslachtelijke voortplanting ontstaat bij de nakomeling variatie in genotypen.

Daardoor verschillen ook de fenotypen.

5.3 Variatie in genotypen

Het DNA in een chromosoom kan beschadigd raken, bijvoorbeeld bij de celdeling. Daardoor verandert de informatie voor een erfelijke eigenschap.

Zo'n plotselinge verandering van het genotype heet een mutatie. Bij een mutatie zijn 1 of meer genen gemuteerd (veranderd).

5.3 Variatie in genotypen

Een organisme waarbij een mutatie tot uiting komt in het fenotype, noem je een mutant.

Een voorbeeld van een mutant is een albino. Bij een albino is het lichaam niet in staat om pigment (kleurstof) te vormen. Daardoor zijn de haren en de huid erg bleek. Albino's komen zowel bij mensen als bij dieren voor.

5.3 Variatie in genotypen

Door sommige soorten straling kunnen in je lichaam mutaties ontstaan (bijvoorbeeld radioactieve straling, uv-straling  en röntgenstraling).

Ook als je met bepaalde chemische stoffen in aanraking komt, ontstaan vaker mutaties (bijvoorbeeld asbest of stoffen in sigarettenrook).

Straling en chemische stoffen zijn voorbeelden van mutagene invloeden.

Mutageen betekent dat het een mutatie kan veroorzaken.

5.3 Variatie in genotypen

Soms vinden mutaties plaats in genen die de celdeling regelen. Hierdoor kan een cel zich ongeremd gaan delen. Er ontstaat dan een gezwel of tumor.

Sommige tumoren groeien langzaam en zijn niet ernstig. Maar er zijn ook tumoren waarbij de cellen zich snel delen en de tumor hard groeit. Dit heet kanker.

5.3 Variatie in genotypen

Cellen van de tumor kunnen terechtkomen in het bloed.

Deze cellen worden meegevoerd en komen in andere lichaamsdelen terecht.

Daar ontstaan dan weer nieuwe tumoren.

Dit heet uitzaaiing.

5.3 variatie in genotypen

Mutagene invloeden kunnen ook kankerverwekkend zijn.

Teveel uv-straling van de zon op de huid bijvoorbeeld vergroot de kans op huidkanker.

Stoffen in sigarettenrook vergroten de kans op longkanker.

VRAGEN??

zelf aan de slag

5.3 Variatie in genotypen: lees de tekst en maak de opdrachten:

opdracht 1 t/m 4 maken

(vanaf blz. 125)

herhalen leerdoelen

Aan het einde van de les:

- kun je omschrijven hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

- kun je omschrijven wat een mutatie is.