Thema 5 2025

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo
• Leerjaar 1

Thema 5 Waarneming, gedrag en regeling

Thema 5 - waarneming, gedrag en regeling

Vandaag 

• Thema 5:
• Uitleg Basisstof 1
• Zelfstandig werken
• Uitleg Bio X Drama opdracht

leerdoelen van basisstof 1 

• Je kunt de werking van zintuigen beschrijven.
• Je kan beschrijven hoe de impuls loopt 
•  Je kunt de zintuigen noemen met hun ligging en hun prikkel.

Waarnemen

Dieren, waaronder mensen, kunnen waarnemen. 

Waarnemen doen we met de zintuigen. Mensen hebben een zintuigenstelsel. Dit stelsel bestaat uit een aantal zintuigen.

Zintuigen bevinden zich in de: ogen, neus, huid, oren, tong

Welke zintuigen
ken je al?

zintuigen 

Proef: Reactiesnelheid

• Ga naar de website op de volgende slide 
• De test begint pas als je ziet: "wait for green"
• wordt het scherm groen, zo snel mogenlijk klikken. 
• Meet je reactietijd 5 keer, na vijf keer geeft de site een gemiddelde
• Typ je gemiddelde in op de volgende slide 

humanbenchmark.com

wat was je gemiddelde reactietijd?

Wat denk je dat er gebeurt tussen "groen" en "klik"?

Welke onderdelen van je lichaam denk je dat daar bij betrokken zijn?

Hoe kan het dat je zo snel kan reageren?

Impuls

Berichten worden door zenuwcellen doorgegeven met een elektrisch signaal: een impuls 

Dit kan heel snel!

Bijvoorbeeld van een zintuig naar je hersenen, of van je hersenen naar een spier of klier. 

Prikkel- impuls - reactie

wat was de route van de impuls bij het meten van de reactiesnelheid bij groen licht?

Electric impuls

Nu weet je waarom reactiesnelheid zo snel is!

prikkels: signalen van buiten

Zintuigcel

Zintuigcel zit in je zintuigen. 

Deze maakt als hij iets waarneemt een prikkel aan. 

Prikkels en zintuigen

Prikkel	Zintuig	Waar?
Licht	Gezichtszintuig	Oog
Geluid	Gehoorzintuig	Oor
Geur	Reukzintuig	Neus
Smaak	Smaakzintuig	Tong
Evenwicht	Evenwichtszintuig	Oor
Aanraking	Tastzintuig	Huid
Kou	Koudezintuig	Huid
Warmte	Warmtezintuig	Huid
Druk	Drukzintuig	Huid en organen
Pijn	Zenuwen	Huid en organen

Pijn

Pijn kun je ook waarnemen. Dat doe je met de pijnpunten.

Pijnpunten zijn uiteinden van zenuwen. 

Die komen overal in je lichaam voor. Zowel in de huid als organen.

Zintuig

Prikkel

Orgaan

Smaakzintuig

Reukzintuig

Tastzintuig

Warmtezintuig

Huid

Tong

Oog

Neus

Zwaartekracht

Geur

Licht

Pijn

Maak 

Basisstof 1:
Mavo: Kies 2 kennis en 2 inzicht opdrachten

Havo: Kies 2 kennis en 2 inzicht opdrachten + opdracht 8 

Bio X Drama

• Lees de opdracht goed door.
• Jullie gaan een script schrijven en uitvoeren en betrekken hierin de bio kennis van thema 5.
• Maak groepjes van 4
• Kies een 'Dier', 'Gedrag' en 'Zintuig' uit.
• Maak een plan van aanpak voor komende lessen.
• Inleveren script: Week 5

Vandaag 

• Thema 5:
• Uitleg Basisstof 5
• Zelfstandig werken
• Uitleg Bio X Drama opdracht

Leerdoelen bs 5:

Je kunt uitleggen wat gedrag is.

Je kunt uitleggen waardoor gedrag wordt bepaald.

Je kunt het verschil benoemen tussen observatie en interpretatie van gedrag.

Wat is gedrag?

Alle handelingen dat een organisme uitvoert

Wat is gedrag?

Alle handelingen dat een organisme uitvoert

Gedragsketen

Handelingen en dus gedrag onstaan door:

Prikkels!

Handelingen en dus gedrag onstaan door:

Prikkels!

Impuls

Respons

Handelingen en dus gedrag onstaan door:

Prikkels!

Impuls

Respons

• Uitwendige prikkels 
• Inwendige prikkels

Noem een voorbeeld van een uitwendige prikkel

Noem een voorbeeld van een inwendige prikkel

Naast prikkels is ook motivatie nodig

Gedrag

Aangeleerd

Aangeboren

Sociaal gedrag

Gedrag dat wordt beïnvloed door soort genoten of andere dieren.

Prikkel is dan een signaal

Sociaal gedrag

Baltsgedrag

Verzorgingsgedrag

Territoriumgedrag

Sociaal

gedrag

Leer

gedrag

Aangeboren gedrag

Aangeleerd gedrag

Maak 

Basisstof 5:
Mavo: 3 kennis + 2 inzicht opdrachten

Havo: 2 kennis + 3 inzicht opdrachten + opdracht 9 

Bio X Drama, Hoe zat het ook alweer?

• Lees de opdracht goed door.
• Jullie gaan een script schrijven en uitvoeren en betrekken hierin de bio kennis van thema 5.
• Maak groepjes van 4
• Kies een 'Dier', 'Gedrag' en 'Zintuig' uit.
• Maak een plan van aanpak voor komende lessen.
• Inleveren script: Week 5

Bio X Drama

• Deze les:
• Kies je type gedrag uit een begin met het schrijven van een scenario gebaseerd op dit gedrag.
• Verwerk een gedragsketen in het stuk.
• Let op: iedereen moet elke rol kunnen spelen.

Thema 5 - Waarneming, gedrag en regeling Bs 2

Leerdoelen:

Je kunt de bouw en functies van de huid beschrijven.

Je kunt benoemen hoe je verschillende geuren ruikt.

Je kunt benoemen hoe je verschillende smaken proeft.

Vandaag 

• Thema 5
• Uitleg Basisstof 2
• Zelfstandig werken
• Uitleg Basisstof 3
• Zelfstandigwerken

• gezamenlijk afsluiten  (5 min)  

De huid

De huid

De huid bestaat uit drie lagen: de opperhuid, de lederhuid en het onderhuids bindweefsel. Alledrie worden apart nog behandeld.

Opperhuid

Bestaat uit kiemlaag (delende cellen) en hoornlaag.

Vanuit de kiemlaag wordt de hoornlaag steeds ververst, de hoornlaag slijt af vanaf de buitenkant. De cellen in de hoornlaag bevatten veel hoornstof (waar ook nagels en haren van gemaakt zijn) en zijn dood. 

Soms wordt de hoornlaag extra dik als gevolg van veel druk/ schuren -> eelt

Haren

Haarzakjes zijn uitstulpingen van de kiemlaag in de onderliggende lederhuid.

Vanuit de onderkant van het haarzakje groeit het haar, hier zitten ook talgklieren (produceren talg) om de haren en de huid soepel te houden.

Brandwonden??? 

Onder lauw - stromend water

Kleine wond: 10 min

Grote wond: 30 min

Nooit kleding lostrekken!! Naar huisarts! 

evt afdenken met plasticfolie 

brandwonden

Lederhuid

De lederhuid bevat allerlei zintuigen:

• Kou
  
• Warmte
  
• Pijn
  (ook in opperhuid)
• Aanraking
  
• Druk (dieper)
  

En ook zweetklieren

Onderhuids bindweefsel

Het onderhuids bindweefsel bevat vet (als reservevoedsel/ isolatie) 

Lagen van de huid

Opperhuid

lederhuid

Onderhuids bindweefsel

Wat is de huid?

1. orgaan
2. weefsel
3. orgaanstelsel
4. cel

Waar liggen je zintuigen in de huid?

1. Hoornlaag
2. Kiemlaag
3. Lederhuid

Ruiken/ proeven

Neus bevat het reukzintuig

Het reukzintuig is gevoelig voor geuren (chemische stoffen in de lucht) als prikkels.

Reukzintuig

Geurstoffen komen je neus in via je neusgaten, of via je keelholte uit je mond.

Geurstoffen (geurmoleculen) binden aan de reukreceptoren boven in je neusholte.

Reukzintuig

Als een geurmolecuul aan een receptor is gebonden zal deze zintuigcel zorgen voor een impuls in de reukzenuwcel. 

Via de reukzenuw komt de impuls in de hersenen en die nemen de geur waar.

proeven 

5 soorten smaakpapillen

- zoet
- zuur
- zout
- bitter
- umami

Maar je kunt toch veel meer proeven???

proeven doe je ook met je neus

Ruiken/ proeven

Op de tong zit het smaakzintuig

Het smaakzintuig is gevoelig voor 5 smaken (opgeloste chemische stoffen) als prikkels: Zoet, zout, bitter, zuur, umami

Het proeven van eten is een combinatie van smaak en reuk.

Dus

- Wat is de prikkel van je reukzintuig?

- Wat zijn de zintuigcellen in je reukzintuig?

- Wat is de prikkel van je smaakzintuig?
- Wat zijn de zintuigcellen in je smaakzintuig?

Zelfstandig werken

Basisstof 2: 1 t/m 7 havo ook 8

Thema 5 - Waarneming, gedrag en regeling Bs 3

Leerdoelen:

 Je kunt de delen van het oor benoemen met hun functie.

Je kunt de bouw en werking van het oog beschrijven.

Wat zit er NIET in je oor?

1. slakkenhuis
2. fornuis
3. stijgbeugel
4. gehoorgang

Het oor heeft als taak prikkels op te vangen. Wat is de prikkel voor het oor?

1. licht
2. impuls
3. geluid
4. tikken

Pupilreflex

Bio X Drama

• Deze les:
• Kies je type zintuig uit
• Ga verder met het uitschrijven van jullie scenario.
• Verwerk het zintuig, de onderdelen en hoe het werk in je script.
• Let op: iedereen moet elke rol kunnen spelen.

Leerdoelen bs 4:

Je kunt de bouw en functies van het zenuwstelsel beschrijven.

Je kunt de bouw van zenuwcellen en zenuwen beschrijven.

Sturen aan:

• Spieren
• Klieren

Electric impuls

Vandaag 

• Uitleg Basisstof 6
• Zelfstandig werken aan opdrachten/Bio x drama

• Quiz Thema 5

Leerdoelen bs 6:

Je kunt benoemen wat terugkoppeling is en hiervan voorbeelden geven.

Je kunt de werking van adrenaline, glucagon en insuline benoemen.

Zenuw cellen regelen de werking van ..... en van ......
Vul in!

Klieren

Organen die stoffen produceren

Klieren

Organen die stoffen produceren

Hormoonstelsel

• Hormoonklieren
• Hormonen

Kennen jullie al hormonen? Noem ze!

Insuline en glucagon

Insuline en glucagon

Gemaakt door: Eilandjes van Langerhans

Insuline en glucagon

Gemaakt door: Eilandjes van Langerhans

Reguleren: Glucose gehalte in het bloed

Insuline en glucagon

Gemaakt door: Eilandjes van Langerhans

Reguleren: Glucose gehalte in het bloed

Ook wel genoemd: De bloedsuikerspiegel

Insuline en glucagon

Gemaakt door: Eilandjes van Langerhans

Reguleren: Glucose gehalte in het bloed

Ook wel genoemd: De bloedsuikerspiegel

Insuline: Glucose --> Glycogeen

Glucagon: Glycogeen --> Glucose

Insuline en glucagon

Terugkoppeling

Adrenaline

Adrenaline

Gemaakt door: De bijnieren

Adrenaline

Gemaakt door: De bijnieren

Reguleren: vecht of vlucht reactie

Adrenaline

Gemaakt door: De bijnieren

Reguleren: vecht of vlucht reactie

Ook wel genoemd: Het vlucht-of-vecht-hormoon

Adrenaline

Gemaakt door: De bijnieren

Reguleren: vecht of vlucht reactie

Ook wel genoemd: Het vlucht-of-vecht-hormoon

Adrenaline: Glycogeen --> Glucose

Enige hormoon met snel en kortdurende werking

Zelfstandig werken

Vandaag 

• Uitleg Basisstof 7 + 8
• Zelfstandig werken

• Quiz Thema 5

Leerdoelen bs 7 + 8:

Je kunt een reflexboog beschrijven.

Je kunt beschrijven dat hard geluid kan leiden tot gehoorschade.

Reflexboog

Wat is tinnitus?

Volume

Volume

Wat kan je eraan doen?