De ingrediënten van een natiestaat

• Mens & Maatschappij
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Religie, Cultuur & Staat

verdieping op §4.1: Zijn wij allemaal Nederlanders?

Inhoud & Hoofdvraag

1. Herhalen §4.1
2. Instructie & Oefenen: De 7 Dimensies van Religie, ook toepasbaar op Cultuur?
3. Forum via Teams
   
   De hoofdvraag van deze les: Waar komt een nationale identiteit vandaan, wordt die van bovenaf opgelegd of wordt ze door mensen zelf gemaakt?

Hoe voelden mensen zich verbonden met elkaar vóór de oprichting van het Koninkrijk der Nederlanden?

Noem een reden waardoor Nederland sinds de jaren '60 is gaan worstelen met haar identiteit.

1945

Nationalisme

Na de Tweede Wereldoorlog kreeg het begrip 'nationalisme' een vervelende bijsmaak. Het begrip wordt in een adem genoemd met oorlog en vooral uitsluiting van groepen: vreemdelingenhaat en anti-semitisme. Patriotisme (van patria, 'vaderland') komt hiervoor in de plaats. 

De afbraak van de zuilen, en de Nederlandse Identiteit?

Ontkerkelijking

Mensen gaan minder en minder naar de kerk. Sociologen komen met de 'secularisatietheorie' op de proppen: doordat wetenschap en rationele argumenten het zullen winnen van religieuze kennis, verwachten ze dat religie op den duur helemaal zal verdwijnen. Dat blijkt niet het geval te zijn, de theorie is inmiddels ook weer teruggetrokken. Nederland is nog steeds een van de meeste ontkerkelijkte of geseculariseerde landen ter wereld. 

Gevolg is dat de zuilen uiteen vallen. 

Globalisering

Ook globalisering draagt bij: Nederlanders gaan zichzelf meer en meer als 'wereldburgers' zien en grijpen hierbij terug op een geromantiseerd beeld van de 'Gouden Eeuw', waarin Nederland als handelsstaatje grote mondiale invloed had. In plaats van nationale trots, komt er ook steeds meer kritiek op deze tijd: de voormalige koloniën komen in opstand en het slavernijverleden wordt aan de kaak gesteld. 

Feminisme

Feministische bewegingen komen op in Nederland, vrouwen beginnen steeds meer rechten op te eisen. Tot 1956 was het bijvoorbeeld zo dat vrouwen gezien werden als 'handelingsonbekwaam', net als minderjarigen konden zij geen eigen contracten tekenen zonder toestemming van hun man. Als je als vrouw in dienst was van de overheid, moest je gedwongen ontslag nemen zodra je trouwde. 

Emancipatie

Naast vrouwen werden ook niet-heteroseksuelen geëmancipeerd. Dat wil zeggen dat er steeds meer ruimte kwam voor mensen om hun eigen identiteit publiekelijk uit te dragen. Waar homoseksualiteit eerst verboden was bij wet, werd het in Nederland als één van de eerste landen ter wereld mogelijk om te trouwen met iemand van hetzelfde geslacht. 

(Arbeids)migratie

Dit is natuurlijk deel van globalisering, maar door arbeidsmigratie en steeds meer (handels)vrijheid binnen de Europese Unie werd de samenstelling van de Nederlandse bevolking drastisch anders. Steden werden groter, wat weer bijdroeg aan individualisering.

Individualisering

Naarmate de bevolking groeide, de banden in 'zware gemeenschappen' zoals de zuilen minder strak werden, en internationale bedrijven en gemeenschappen meer voet aan de grond kregen, raakten Nederlanders steeds meer op zichzelf en de eigen vrijheid gericht.

Deze slide heb ik in mijn vorige les gebruikt om extra uitleg te geven bij het 'verliezen' van de Nederlandse identiteit. Veel extra informatie in de uitklapmenu's

Jean-Jacques    Rousseau

Du Contract Social

In 1762 schreef J.J. Rousseau 'Du Contract Social, ou principes du droit politique' (Het sociaal contract).

Het essay was de inspiratie voor de Franse Revolutie en stelt een nieuwe staatsvorm voor: niet gebaseerd op de macht van 'door God aangewezen' koningen, maar gebaseerd op een sociaal contact tussen mensen onderling. In vrijheid, gelijkheid, en vooral broederschap (liberté, egalité, fraternité) spreekt het volk onderling regels af over de samenleving.

Civiele Religie

Rousseau stelt als voorwaarde van deze nieuwe staatsvorm dat er een 'civiele religie' moet zijn. Niet het Protestantisme, zoals in Nederland de staatsgodsdienst is in die tijd, maar ook niet het Katholicisme. 

Een Civiele Religie moet een geloof in 'de natie' zijn, dat door iedereen in het land gedeeld wordt. Zonder deze religie, met dezelfde waarden, gebruiken, regels, en overtuigingen, kan een staat niet overleven.

Vrijheid van Religie?

Oké, leuk, Jean-Jacques, maar als je zowel Nederlander als Christelijk wil zijn, hoe werkt dat?

DIY: een Civiele Religie starten

Ninian Smart

Afbeelding: Een straat in Utrecht na de halve finale van de vrouwen op het EK in 2017

De Zeven Dimensies van Religie

Ninian Smart

Ervarings ...

Mythische ...

Rituele ...

Dogmatische/
Filosofische ...

Ethische ...

Materiële ...

Sociale ...

... dimensie

Zeven dimensies in religie:

1) Religie begint met een 'ervaring', die ervaring wil je delen met anderen

2) Om deze ervaring te delen heb je een verhaal of mythe nodig

3) Je wilt de ervaring opnieuw beleven (met anderen), dus je creeërt 'rituelen' om te kunnen herleven

4) Naarmate de tijd vordert, krijgen deze rituelen en verhalen meer autoriteit: de juiste manier om dingen te doen wordt afgesproken (dogma)

5) Vanuit de gebruiken die je hebt en de waarde die je eraan hecht ontstaat ethiek: ideeën over wat juist en onjuist is. 

6) Sociaal is het altijd al: ervaringen wil je delen, je doet religie samen met anderen. 

7) Materiaal is het ook sinds het begin: het begint misschien met een lichamelijke ervaring of iets bijzonders dat je tegenkomt, en je gaat dat reproduceren (in rituelen): Symbolen ontstaan.

Ervaringsdimensie

Religieuze mensen ervaren vaak de aanwezigheid van God(en): in de natuur, of in hun lichaam. Bijvoorbeeld tijdens een kerkdienst. 

Mythische dimensie

In heilige teksten, zoals de Bijbel of Koran, worden deze ervaringen gedeeld met anderen: eerst via mondelinge overlevering en vervolgens via schrift.

Rituele dimensie

Je wilt de ervaringen opnieuw beleven: rituelen helpen hierbij. 

Dogmatische dimensie

De juiste manier om dingen te doen wordt vastgelegd, samen wil je de ervaringen steeds opnieuw beleven: op de goede manier. 

Ethische dimensie

Vanuit de dogma's ontstaat een ethiek: een gevoel voor wat goed en slecht is, 'waarden'. 

Sociale dimensie

Mensen zijn sociale wezens: de ervaringen, dogma's, ethiek delen ze met anderen en reproduceren ze met anderen. 

Materiele dimensie

Al deze sociale praktijken zijn ontzettend materieel: kerken, boeken, lichamen, brood en wijn zijn slechts voorbeelden. Het belangrijkste voorbeeld is misschien wel een kruis in het christendom: als je ergens een kruis ziet, weet je wat er aan de hand is.

Heeft Nederland een sterke Civiele Religie?

Voldoet 'de Nederlandse Cultuur' aan de eisen van Smart?

Neem een minuutje om een voorbeeld van alle 7 de dimensies te bedenken voor 'Nederland' of 'de Nederlandse cultuur' of 'de Nederlandse identiteit'. 

// 1 Ervarings // 2 Mythische // 3 Rituele // 4 Dogmatische // 5 Ethische // 6 Sociale // 7 Materiële //

Geef een voorbeeld van een materieël aspect van de Nederlandse cultuur

Geef een voorbeeld van een ritueel aspect

Geef een voorbeeld van een mythisch aspect

Geef een voorbeeld van een dogmatisch aspect

Geef een voorbeeld van een ethisch aspect

Geef een voorbeeld van een sociaal aspect

Verwerkingsopdracht: Forum

In het subkanaal 'Forum' in Teams post je een kritische stelling over 'civiele religie' en Nederlandse cultuur / identiteit, en reageer je op de stellingen van ten minste twee klasgenoten. 

Zorg dat je de antwoorden een beetje spreid, en verdedig je positie.

Denk bij het maken van je stelling aan de vragen van deze les: Heeft Nederland een sterke identiteit of civiele religie? In hoeverre komt dit van 'onderaf' (door de samenleving zelf) en in hoeverre van 'bovenaf' (wordt dit door de overheid of bedrijven gestuurd)? Is wat we 'Nederlandse cultuur' noemen van Nederlanders zelf of is er ook ruimte voor de mening van anderen? 

Evaluatie: wat vond je van deze les