Les 6: Domein E: rationalisering

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• vmbo b, vwo
• Leerjaar 6

Rationalisering

Heb ik dit deze paragraaf geleerd?

• Ik weet wat rationalisering inhoudt
• Ik weet wat de verschillen zijn tussen traditionele en moderne samenlevingen
  
• Ik weet hoe rationalisering zich manifesteert in de economie, sociale processen, wetenschap en kunst en politiek en bestuur
  
• Ik weet wat Max Weber bedoelt met de 'onttovering van de wereld'
  
• Ik weet hoe je volgens de verschillende paradigma's kan denken over rationalisering
  

Leerdoelen

Hoofdconcepten 

• Vorming (hoe vrij zijn we?)
• Binding (hoe verbonden zijn we?)
• Verhouding (hoe gelijk zijn we?)
  
• Verandering (hoe ontwikkelt de samenleving zich?)
  

Hoofd- & kernconcepten 

 Kernconcepten 

Vorming: socialisatie, acculturatie, identiteit, cultuur, politieke- socialisatie, ideologie	Binding: sociale cohesie, cultuur, sociale institutie, groepsvorming, cultuur, politieke institutie, representatie, representativiteit
Verhouding: conflict, sociale ongelijkheid, macht, gezag, samenwerking	Verandering: rationalisering, democratisering, individualisering, globalisering, staatsvorming, institutionalisering

Verandering: 

richting en tempo van ontwikkeling in de samenleving en de (on)mogelijkheid om deze te veranderen

Verandering - bijbehorende kernconcepten

• Rationalisering 
• Individualisering
• Institutionalisering
• Democratisering
• Staatsvorming
• Globalisering

tot 1800

vanaf 1800

Rationalisering (sociologie)

Steeds meer systematiseren en ordenen van de werkelijkheid om zo 

• de beheersbaarheid en voorspelbaarheid te vergroten
• middelen doelgericht in te zetten om het meest efficiënte en effectieve resultaten te bereiken

Basis: rede (niet langer dogma's of traditie)
Kapitalisme

Basis: rede (niet traditie of dogma's) Het handelen gebeurt steeds meer op basis van de rede, in plaats van op traditie en dogma's. Kenmerken van een gerationaliseerde maatschappij zijn een kapitalistisch economisch model, een efficiënt staatsbestuur en rechtssysteem, een onpersoonlijke bureaucratie, toenemende ontkerkelijking, en het op de voorgrond treden van de moderne wetenschap en technologie.

Modernisering

Max Weber legde een verband met de protestantse ethiek, en zag rationalisering als de drijvende kracht achter de modernisering. Hij zag een toename van doelrationaliteit, ten koste van waarderationaliteit en van affectief en traditioneel handelen. Weber zag positieve en negatieve kanten aan de 'onttovering van de wereld', waarbij de nadruk komt te liggen op de optimalisatie van de middelen, en het doel op de achtergrond verdwijnt.

Rationalisering komt volgens Weber tot uiting in een toenemende nadruk op het belang van kennis en wetenschap, ten koste van religieuze dogma's. Daarnaast treedt een anonimisering op, waarbij relaties onpersoonlijker worden, en macht niet door een persoon, maar door een systeem wordt uitgevoerd. Verder neemt de beheersing van de natuur, maar ook van de omgang tussen mensen, steeds meer toe.

Identiteit

Hoewel de klassieke sociologen nog geen gebruik maakten van het begrip identiteit, kwam bij hen de achterliggende betekenis wel ter sprake. Voor Émile Durkheim was er nog een sterke binding tussen het collectieve bewustzijn en de persoonlijke identiteit. Weber zag echter door rationalisatie een individualisering optreden, waardoor men het eigen lot in handen kon nemen. Georg Simmel stelde dat, waar men eerder deel uitmaakte van een enkele groep waarbinnen vrijwel iedereen elkaar kende, men nu onderdeel is van vele, elkaar soms onbekende groepen, waarmee de mogelijkheden tot zelfbepaling toenemen.

De toegenomen keuzevrijheid ervaart niet iedereen als een zegen, al is ze het logische gevolg van een vrijwillige onderwerping aan de regels van de gerationaliseerde samenleving, door Weber de ijzeren kooi genoemd.

Rationalisatie of rationalisering is in de sociologie de overgang van een traditionele naar een moderne, rationele samenleving. 

Het handelen gebeurt steeds meer op basis van de rede, in plaats van op traditie en dogma's. Kenmerken van een gerationaliseerde maatschappij zijn een kapitalistisch economisch model, een efficiënt staatsbestuur en rechtssysteem, een onpersoonlijke bureaucratie, toenemende ontkerkelijking, en het op de voorgrond treden van de moderne wetenschap en technologie.

Rationaliseringsprocessen kenmerkend voor

modernisering

1. Rationalisering in de economie en bedrijfsvoering: 

• boekhouding en het investeren van winsten 
• arbeidsprocessen zo veel mogelijk gedifferentieerd                            snellere productie
• vrijheid van beroep en bedrijf: wie goedkoper kon produceren, kon dat doen. 

2. Rationalisering In de wetenschap: de invloed van de natuurwetenschappen werd steeds groter en logische afleidingen en experimentele bewijsvoering heel belangrijk. 

3.  Rationalisering in de politiek: veelal processen van bureaucratisering

Rationalisering kenmerkte zo de overgang van een traditionele naar een kapitalistische economie. 

Onttovering van de wereld (Weber)

Door rationalisering geloven steeds meer mensen dat alles berekenbaar en daardoor voorspelbaar is, waardoor er geen ruimte meer is voor geheimzinnige en mystieke zaken. Dit leidt tot vermindering van het belang van tradities, emotionele bindingen en opvattingen en minder aandacht voor het bovennatuurlijke.

Max Weber

Max Weber was een Duitse socioloog die het gedrag van mensen verklaart door te kijken naar hoe zij de werkelijkheid zien. Wanneer je wilt begrijpen waarom iemand iets doet, moet je je inleven in diegene, volgens Weber. Dit wordt het sociaalconstructivisme-paradigma genoemd.

 

Weber ontwikkelde niet alleen sociologische theorieën door middel van onderzoek doen, maar deed ook uitspraken over hoe men onderzoek moet doen. Dit wordt methodologie genoemd en die doet dus onderzoek naar procedures en werkwijzen die wetenschappers gebruiken. Ook op deze manier heeft Weber bijgedragen aan de sociale wetenschap.

sociaalconstructivisme-paradigma

"Onttovering van de wereld" -  Max Weber

= Processen overgang naar de moderne tijd

“onttovering van de wereld”: het belang van tradities en emotionele bindingen verminderde en was er minder aandacht voor het bovennatuurlijke. 

• mensen gaan geloven dat alles berekenbaar en voorspelbaar wordt
• einde van de magische krachten die de dagelijkse gang van zake

Opkomst van het kapitalistische systeem (met het op rationele wijze nastreven van winst) 

Toenemende bureaucratisering van de staat 

•  bepalen

Max Weber: de sociologie als een wetenschap die sociaal handelen wil begrijpen (verstehen) en daardoor oorzakelijk verklaren.
Hij dacht eerder in individuele handelingen dan in sociale structuren (Emile Durkheim)

Voordelen van rationalisering - Weber

• Meer aandacht voor (natuur)wetenschappen, ook voor beheren van sociale processen en natuur
• Rationele en efficiënte vormgeving van (arbeids)organisaties
• Universele formele regels en gelijke behandeling van gelijke gevallen (recht)
• Meten van opbrengsten en aandacht voor de juiste persoon op de juiste plaats

Nadelen van rationalisering - Weber

• Meer controle op ons bestaan en middelen overheersen de doelen
• Differentiatie arbeidsverdeling leidt tot vervreemding en grote machtsverschillen
• Onpersoonlijke benadering en formele benadering van onderlinge relaties
• Hoge eisen aan het arbeidsproces die ziekte door hoge stress veroorzaken en daarbij uitsluiting van onderklasse
• Toename van macht van bureaucratische organisaties

Het conflict-paradigma: gaat uit van het idee dat maatschappelijke tegenstellingen leiden tot conflicten in een samenleving. Volgens wetenschappers die redeneren vanuit het conflict-paradigma zijn deze conflicten bepalend voor een alsmaar veranderende maatschappij. De focus in dit paradigma ligt op machtsverschillen tussen groepen in een samenleving. 

Functionalisme-paradigma: aanhangers van het functionalisme-paradigma zien de samenleving als een functioneel systeem dat uit geordende onderdelen bestaat. De nadruk in het functionalisme-paradigma ligt op orde en sociale cohesie. 

Rationele actor-paradigma: gaat uit van rationeel handelen. Het handelen van het individu en het collectief wordt daarbij gezien als een gevolg van logische afwegingen, zoals het afwegen van kosten en baten. De nadruk in dit paradigma ligt op nutsmaximalisatie: het streven naar zoveel mogelijk baten en zo min mogelijk kosten.

Sociaal constructivisme-paradigma: gaat uit van het idee dat de werkelijkheid een sociaal construct is. In andere woorden: de manier waarop we de wereld om ons heen begrijpen, is beïnvloed door jouw sociale relaties. De nadruk in dit paradigma ligt op sociale interactie, bindingen en cultuur. 

Paradigma's:

Functionalisme-paradigma: leidt globalisering tot een toenemende wereldwijde wederzijdse afhankelijkheid en één systeem?

Conflictparadigma: denk aan de centrum-periferie theorie. Wat doet globalisering met de machtsverhouding in de wereld?

Sociaal constructivisme-paradigma: welke betekenis geven mensen aan globalisering? Zien mensen het als een verrijking of bedreiging? Het referentiekader van de mensen is mondialer geworden. 

Rationele-actorparadigma

• Eigenbelang staat centraal
• actoren maken keuzes met meeste voordelen en minste nadelen voor zichzelf (nutsmaximalisatie)
  (Adam Smith)

Conflict paradigma

• het ontstaan van maatschappelijke ongelijke verhoudingen door rationalisering
• klassenstrijd

(Marx)

Sociaal-constructivisme paradigma

Rationalisering = het cement van de ontwikkeling van de kapitalistische economie en leidde tot groei van materiële welvaart. (Weber)

Functionalistisch paradigma

• Sterk belang van onderlinge verbondenheid (sociale cohesie) 
• Arbeidsindeling: Iedereen heeft eigen functie in de samenleving 

(Durkheim)

conflict

consensus

actoren

structuren

Rationele actorparadigma

• Dankzij rationalisering krijgen mensen steeds meer controle over bereiken van hun eigen doelen.
• Mensen stemmen hun gedrag af op de (levens)doelen die ze voor ogen hebben. Relaties worden er ook door beïnvloed. 
• Zo ordenen en systematiseren mensen het leven.
• Wat ze bereiken is een gevolg van keuzes die actoren individueel en/of collectief maken om hun eigen voordelen te maximaliseren.  

vb. Als je met kinderen wilt werken, ga je kiezen voor een studierichting waar je beroepsmogelijkheden hebt om dat te doen en ga je

Sociaal constructivisme paradigma

• "Verschijnselen zijn sociale constructies." 
• De werkelijkheid is dan ook sociaal geconstrueerd.
• 'De' werkelijkheid bestaat niet:
     - Wat men ziet hangt af van de sociale context

        - Werkelijkheid ontstaat in onderlinge interacties.

Max Weber

Weber: Rationalisering

Rationalisering is een lange termijn veranderingsproces 

(ongeveer gestart in de zeventiende eeuw) kenmerkend voor de maatschappij als geheel. 

Volgens Weber waren de opkomst van het kapitalistische systeem  maar ook de toenemende bureaucratisering  van de staat een uiting van het proces van rationalisering.

Het functionalisme-paradigma 

Sterk belang van onderlinge verbondenheid (sociale cohesie) 

Iedereen heeft eigen functie in de samenleving (lichaam met functie voor elk onderdeel)

Voor het voortbestaan van een samenleving 

is een zekere mate van cohesie noodzakelijk. 

Benadering vanuit consensus en harmonie

Emile Durkheim

Emile Durkheim

Solidariteit:

Hoe draagt een gemeenschap, groep of samenleving zorg voor elkaar?

Arbeidsdeling:

Het verdelen van verschillende taken in een economie

Vergelijking traditionele en moderne maatschappij

Functionalisme paradigma 

Émile Durkheim

Zijn onderzoeken richten op sociale structuren. Durkheim stond aan het begin van de moderne sociologie en deed vooral onderzoek naar sociale cohesie.

Dat past bij een aanhanger van het functionalisme-paradigma, omdat die onderzoek doen naar hoe een samenleving bij elkaar blijft. Het eerste onderzoek van de Franse Durkheim heette ‘De la division du travail social’, wat vertaald ‘de verdeling van sociaal werk’ betekent. Hij focuste daarbij op solidariteit in de samenleving en keek naar hoe dit het systeem van de samenleving in balans houdt.

functionalisme-paradigma

Karl Marx

Door rationalisering ontstaat er een ongelijke verdeling van welvaart. 

Er ontstaat strijd over de ongelijke verdeling van schaarse en waardevolle goederen.

Rationalisering legt de nadruk op sociale ongelijkheid

Conflictparadigma

Karl Marx

Karl Marx is een Duitse socioloog die kijkt naar ongelijkheden in de samenleving. Dit introduceerde hij met zijn boek ‘Das Kapital’ waarbij hij de ongelijkheid tussen fabriekseigenaar en arbeiders fel bekritiseerde. De fabriekseigenaren hadden meer macht dan de arbeiders en daarom moeten de arbeiders in opstand komen om deze ongelijkheid gelijk te maken. 

Rationalisering in muziek

Leg uit dat het notenschrift een voorbeeld is van rationalisering.

Rationalisering

Leg uit dat onderstaande afbeelding een voorbeeld is van rationalisering.

Rationalisering

Leg uit dat het artikel (volgende dia) een voorbeeld is van rationalisering.

Leg uit dat er bij de opkomst van online bankieren sprake is van rationalisering.

................................................................................................................................................................................................................................................

kaart

Piraterij verklaren via verschillende paradigma's

een voorbeeld

• Het conflictparadigma verklaart piraterij vanuit de sociale ongelijkheid in Somalië en ook tussen dat land en andere landen. Armoede leidt tot strijd, piraterij is een onvermijdelijke keuze voor mensen die zo weinig kansen krijgen.
• Het constructivisme-paradigma verklaart piraterij door te stellen dat bepaalde daden als piraterij worden gelabeld. Als grote vissersschepen de zee rond Somalië leegvissen, wordt dat als legaal bestempeld, maar als Somalische vissers moeten kiezen tussen verhongeren of terugvechten, heet dat piraterij en wordt dat veroordeeld.