5.2 Chromosomen en genen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo k, g, t
• Leerjaar 2

Welkom! Wat wordt van je verwacht bij binnenkomst?

- Kom rustig binnen en ga direct naar je werkplek (klasopstelling).

- Jassen op de gang? Oortjes/kauwgom uit? Tablet blijft in de tas.

- Kletstijd tot timer afloopt of je docent dat aangeeft (stoplicht).

- Werkspullen voor je.

- Start van het leesmoment (lezen theorie uit je lesboek).

Lezen paragraaf 1 en 2, lekker doorlezen tot de tijd voorbij is.

- Daarna: vragen, uitleg en zelfstandig werken.

Thema 5 Erfelijkheid en evolutie

5.2 Chromosomen en genen

Wat weet je nu al over het onderwerp erfelijkheid?

Even een korte quiz...

Wat zijn erfelijke eigenschappen?

1. Alles wat je leert van je ouders
2. Erfenis die jou wordt nagelaten door je ouders
3. Eigenschappen die je hebt geerfd van je ouders

Hoe noemen we alle uiterlijke eigenschappen van een organisme?

1. Fenotype
2. Genotype

Wat is genotype

1. Alles wat jou aangeleerd is
2. Alle informatie in je DNA
3. Hoe je dna tot uiting komt

Wat wordt bepaald door genotype of fenotype? Sleep de eigenschappen A t/m H naar genotype of fenotype. 

Genotype

Fenotype

Een wipneus

Stijl haar vanaf de geboorte

Piercings 

Sproeten

Een litteken

gespierd lichaam

Eelt op je handen door hard werken

Blauwe ogen

Hoeveel chromosomen heeft de mens?

1. 23
2. 46
3. 12
4. 40

leerdoelen vandaag

Aan het einde van de les:

- kan je beschrijven hoe elk van de ouders 50% van de chromosomen levert.

- kan je benoemen dat bij mensen het geslacht wordt bepaald door de geslachtschromosomen.

Chromosomen

Ieder mens heeft duizenden erfelijke eigenschappen.

Lichamelijke eigenschappen, maar ook aanleg voor bepaalde talenten, ziekten en karaktertrekken kan erfelijk bepaald zijn.

De informatie hiervoor is in elke celkern opgeslagen in 46 chromosomen.

Van elk chromosoom heb je er twee.

Dat zijn 23 chromosomenparen.

Chromosomenparen

Een cel van een mens bevat 46 chromosomen.

Die chromosomen komen voor in paren.

Een mens heeft 23 paren chromosomen in een celkern

(2 x 23 = 46). Dit geldt voor alle lichaamscellen.

De twee chromosomen van een paar bevatten de informatie voor dezelfde erfelijke eigenschappen.

Het 23e paar bepaalt het geslacht (j/m)

Genen

• Chromosomen bestaan uit de stof DNA 
  
• Op de chromosomen liggen kleine stukjes DNA die we genen noemen.
• Een gen codeert voor een specifieke erfelijke eigenschap, bijv. haarkleur.

Dus:

Een gen is een klein stukje DNA dat codeert voor een bepaalde erfelijke eigenschap.

Genenparen

Hier zie je een chromosomenpaar.

Ook de genen, die erop liggen, komen in paren voor: genenparen. 

Want genen hebben een 'vaste' plaats op een chromosoom

Geslachtscellen

De cellen in het lichaam noemen we lichaamscellen.

Maar eicellen en zaadcellen noemen we geslachtscellen. 

In de kernen van geslachtscellen komen de chromosomen niet in paren voor maar enkelvoudig.

Een geslachtscel van een mens bevat geen 46 chromosomen, maar de helft daarvan.

Vorming van geslachtcellen

Geslachtscellen ontstaan door een speciale celdeling in de eierstok of teelbal.

Elke geslachtscel krijgt 1 chromosoom van elk paar.

Kijk maar naar de volgende afbeelding.

Vorming van geslachtscellen 

Welk van de chromosomen van elk chromosomenpaar in een eicel of een zaadcel terechtkomt, hangt af van het toeval.

Er zijn veel verschillende mogelijkheden:

zie volgende slide, waarin voor het gemak niet 23 maar 3 chromosomenparen getoond zijn.

De bevruchting

Bij bevruchting versmelten de kern van een eicel met de kern van een zaadcel.

De chromosomen uit de cellen komen dan bij elkaar.

Samen komen ze in de celkern van de bevruchte eicel terecht.

5.2 Chromosomen en genen

De kern van de zaadcel bevat 23 chromosomen van de vader. 

De kern van de eicel bevat 23 chromosomen van de moeder.

De kern van de bevruchte eicel bevat weer 46 chromosomen.

Van elk chromosomenpaar is 1 chromosoom afkomstig van de moeder en 1 van de vader.

5.2 Chromosomen en genen

Bij het 23e chromosomenpaar op de vorige dia staat geen nummer, maar XX.

Dit, het 23e paar, zijn de geslachtschromosomen.

Ze bepalen of je een jongen of een meisje bent.

Geslachtschromosomen

Bij een vrouw zijn de geslachtschromosomen gelijk aan elkaar.

Een vrouw heeft twee X-chromosomen: XX.

Geslachtschromosomen

Bij een man zijn de geslachtschromosomen verschillend.

Een man heeft een X- en een Y-chromosoom: XY.

geslachtschromosomen

1. 22e chromosomenpaar dat het geslacht bepaalt
2. 23e chromosomenpaar dat het geslacht bepaalt
3. 24e chromosomenpaar dat het geslacht bepaalt
4. 25e chromosomenpaar dat het geslacht bepaalt

Als je geslachtschromosomen XX zijn, ben je een ....

1. Vrouw
2. Man

Geslachtschromosomen bepalen het geslacht van een organisme. Welke geslachtschromosomen heeft een jongen?

1. XX
2. XZ
3. XY
4. YY

Een gen is....

1. Erfelijke informatie
2. Een chromosoom
3. Een plek op een chromosoom met erfelijke informatie voor een bepaalde erfelijke eigenschap.

Genen je een huidcel zijn gelijk aan
de genen in je levercel

1. waar
2. niet waar

Kan iemand een gen voor stijl haar hebben en een gen voor krullend haar?

1. ja
2. nee

Wat zijn lichaamscellen?

1. Spierweefsel
2. Het hart
3. Cellen die in de plant voorkomen
4. Cellen waaruit je lichaam

hoeveel chromosomen hebben lichaamscellen ?

1. 46
2. 23
3. 12
4. 20

Hebben lichaamscellen geslachtschromosomen?

1. Nee, alleen je geslachtscellen
2. Ja, die moeten ook weten of je een man of vrouw bent
3. Alleen in bepaalde organen
4. Alleen in de hersenen en de geslachtsorganen

In lichaamscellen komen de chromosomen voor in...

1. paren
2. los

Hoe noemen we de geslachtscellen van een man en van vrouw. Zet de woorden in de juiste rij.

man

vrouw

eicellen

zaadcellen

Herhalen leerdoelen: 

Kan jij dit nu?

Aan het einde van de les:

- kan je beschrijven hoe elk van de ouders 50% van de chromosomen levert.

- kan je benoemen dat bij mensen het geslacht wordt bepaald door de geslachtschromosomen.

Aan de slag!

Thema 5, basisstof 2 maken

Alles behalve de plus-opdrachten

Experts

Plus-opdrachten / Samenhang

Klaar?

1. Lees het PO Erfelijkheid door (Peppels op 13 juni)

2. Door met de volgende weektaak! B3