In het nieuws: het Beleg van Den Bosch, 1629
1 / 29
Lesduur is: 60 minIntroductie
Leerlingen leren met behulp van een prachtige kaart uit de Nederlandse Opstand over de opkomst van kranten en andere nieuwsmedia en de veroveringen van Frederik Hendrik (de Stedendwinger) met speciale aandacht voor het beleg van Den Bosch. Deze les werkt goed aan het einde van een lessenserie over de Nederlandse Opstand/Tachtigjarige Oorlog. De les maakt gebruikt van interactieve vragen, primaire bronnen en een tekenopdracht.
Instructies
Deze les veronderstelt dat leerlingen kennis hebben van de Nederlandse Opstand (Tachtigjarige Oorlog) tot en met het Twaalfjarig Bestand. Zo wordt er ingegaan op Willem van Oranje, de oorlog met Spanje en de religieuze kwestie. De les bevat meerdere interactieve en zelfstandige onderdelen, waaronder het bestuderen van een primaire bron en een tekenopdracht. Er is ook een extra opdracht voor leerlingen die eerder klaar zijn.
Deze les wordt klassikaal gegeven en de leerlingen kunnen met hun telefoon actief meedoen. De les bevat interactieve elementen (open vraag, sleepvraag, woordweb). Zo gewenst kunnen de vragen ook klassikaal zonder devices behandeld worden. Het is sterk aangeraden om de docentenhandleiding door te nemen, voordat de les wordt gebruikt. De kaart en de extra opdracht zijn zowel in de online les als in de werkbladen terug te vinden.
Instructies
Werkbladen
Onderdelen in deze les
Slide 1 - Tekstslide
Archiefkast:
Archiefkasten zijn (veelal) lange, inhoudelijke lessen met veel bronmateriaal. Deze lessen bevatten alle noodzakelijke informatie uit de lesmethode en actieve, verwerkende werkvormen. Bij archiefkasten ligt de nadruk op kennisontwikkeling met enige vaardigheidsontwikkeling.
Kaart - Grote kaart van het beleg van Den Bosch door Frederik Hendrik, Claes Janszn. Visser (1629). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Afbeelding:
Prins Frederik Hendrik en Graaf Ernst Casimir bij het Beleg van 's Hertogenbosch, 1629, Pauwels van Hillegaert (1629 - 1635). Rijksmuseum.
Slide 2 - Tekstslide
Doel van deze slide:
Uitleg van de interactieve elementen.
Zie ook de docentenhandleiding voor uitleg en achtergrondinformatie.
Slide 3 - Tekstslide
Tijdvak:
Tijd van Regenten en Vorsten.
Canon van Nederland:
De Opstand
Slide 4 - Tekstslide
Voorkennis:
Om deze les goed te kunnen volgen moeten leerlingen kennis hebben van de belangrijkste gebeurtenissen van de Nederlandse Opstand (oftewel Tachtigjarige Oorlog) t/m het Twaalfjarig Bestand.
timer
1:00
Wat weet je al?
De Nederlandse Opstand
Slide 5 - Woordweb
Doel van deze slide:
Ophalen voorkennis van de Nederlandse Opstand.
Zo gewenst kan een timer gebruikt worden.
Slide 6 - Tekstslide
Doel van de slide:
Brug bouwen tussen de voorkennis over de Nederlandse Opstand en de aankomende nieuwe informatie.
Informatie:
De afbeelding toont de zegel van Isabelle van Spanje en Albert van Oostenrijk, heersers van de (Zuidelijke) Nederlanden in naam van de Spaanse koning. De zegel is gemaakt van bijenwas. Voor kleine zegels werd vanaf de 16e eeuw zegellak gebruikt. In hoge nood werd ook wel eens een mengsel van brood en lijm gebruikt.
Afbeelding:
Zegel onder het Twaalfjarig Bestand (1609), Bronnenbox, Nationaal Archief.
Slide 7 - Tekstslide
Doel van de slide:
Introductie van Frederik Hendrik als stadhouder en zijn afkomst.
Informatie:
Frederik Hendrik ging vaak met Maurits mee op expeditie en deed zo veel ervaring op. Voordat FH stadhouder mocht worden, had Maurits echter één voorwaarde: hij moest eerst trouwen! Vlak voor Maurits' overleiden is FH daarom met een Duitse edelvrouw getrouwd (Amalia van Solms). Zij zijn de voorouders van onze koning.
Afbeeldingen:
Willem van Oranje, Adriaen Thomasz Key (1579). Rijksmuseum.
Maurits van Oranje, Michiel Jansz. van Mierevelt (1613 - 1620). Rijksmuseum.
Frederik Hendrik van Oranje, Michiel Jansz. van Mierevelt (1632 - 1640). Rijksmuseum.
Slide 8 - Tekstslide
Doel van de slide:
Informatie over de veroveringen van Frederik Hendrik
Informatie:
In 1625 wordt Frederik Hendrik stadhouder. Spanje komt rond dezelfde tijd in de financiële problemen. In 1627 gaat het land zelfs bankroet. De Republiek komt dankzij de handel en nieuwe verdragen met Frankrijk en Engeland juist weer op volle kracht. Spanje heeft alleen nog maar geld om te verdedigen en Frederik Hendrik kan de aanval inzetten.
Op de afbeelding houdt Frederik Hendrik in zijn linkerhand een bundeltje stadswapens vast van steden die hij op dat moment had veroverd op de Spanjaarden. Bovenaan hangt Den Bosch, zijn grootste prijs.
Afbeelding:
Portret van Frederik Hendrik voor Den Bosch, Willem Outgertsz. Akersloot (1630). Rijksmuseum.
Welke afbeelding van Frederik Hendrik past het beste bij zijn bijnaam
'de Stedendwinger'?
Sleep de ster naar de juiste afbeelding.
Frederik Hendrik
Sleep de ster!
Slide 9 - Sleepvraag
Doel van de slide:
Toepassen nieuwe kennis over Frederik Hendrik.
Informatie:
'De Stedendwinger' verwijst naar Frederik Hendriks militaire overwinningen. De rechter afbeelding ter paard met een harnas voor een legerkamp past hier het beste bij.
Leerlingen die de linker afbeelding (met hofkleding) kiezen kunnen echter mogelijk ook gelijk krijgen als zij hun antwoord inhoudelijk goed kunnen onderbouwen (bijv. hij heeft feestkleren aan om een overwinning te vieren).
Afbeeldingen:
Portret van Frederik Hendrik, Willem Jacobsz. Delff (1619). Rijksmuseum.
Prins Frederik Hendrik en Graaf Ernst Casimir bij het Beleg van 's Hertogenbosch, 1629, Pauwels van Hillegaert (1629 - 1635). Rijksmuseum.
Slide 10 - Tekstslide
Doel van de slide:
Brug tussen de oorlog en nieuwsvoorziening.
Informatie:
In 1629 sloten Hendrik van Tongeren en Cornelis Rotteval een weddenschap af. Volgens Hendrik zou Frederik Hendrik de stad Lingen (nu in Duitsland) nog voor het einde van de oorlog veroveren, maar Cornelis geloofde dat niet. De winnaar zou de waarde van twee rode diamanten uitbetaald krijgen: 45 Vlaamse ponden (ong. €3000). Lingen werd in 1633 ingenomen, dus Hendrik won!
Afbeelding:
Kopie van de weddenschap tussen Hendrik en Cornelis gebruikt tijdens een rechtszaak over de uitbetaling (1637-1638). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Waar haal jij je nieuws vandaan?
Meerdere antwoorden mag!
Waar haal jij je
Slide 11 - Woordweb
Doel van de slide:
Leerlingen vertellen waar zij hun nieuws vandaan halen, zoals het internet, het jeugdjournaal en de krant.
Deze vraag kan het beginpunt zijn voor een gesprek over de verschillen tussen kranten/internet/televisie en het belang van betrouwbaar nieuws.
Slide 12 - Tekstslide
Doel van de slide:
Introductie van de drukpers als revolutionaire uitvinding voor de verspreiding van nieuws.
Informatie:
De drukpers wordt rond 1450 in Duitsland uitgevonden en slaat meteen aan in Nederland. De boekdrukkunst maakt het makkelijker en goedkoper om snel nieuws te verspreiden. Tijdens de Opstand wordt Amsterdam een centrum van nieuwsproductie.
Afbeeldingen:
Reclamefoto van nu.nl (2022).
Franse drukkerij van het begin van de 16e eeuw, Chants royaux sur la Conception, couronnés au puy de Rouen de 1519 à 1528
Slide 13 - Tekstslide
Doel van de slide:
Introductie van drie gedrukte nieuwsbronnen uit de 17e eeuw.
Informatie:
Pamfletten waren veelal opiniestukken. Ze waren goedkoop en werden o.a. gebruikt voor (nep)nieuws, politieke/religieuze berichten en oproepen.
Kranten werden rond 1600 "uitgevonden". Ze waren relatief duur en hielden zich grotendeels bij de feiten. Betrouwbaarheid was heel belangrijk!
Nieuwskaarten waren afbeeldingen van een belangrijke gebeurtenis, soms met extra informatie. Zo kon het publiek een gebeurtenis 'zien' voor de uitvinding van camera en televisie. De meeste (50%+) Nederlanders konden lezen, maar plaatjes waren voor iedereen helder. Nieuwskaarten werden vaak gebruikt voor propaganda.
Afbeeldingen (l-r):
Aankondiging van de executie van Van Oldenbarnevelt (1619).
Courante uyt Italien, Duytslandt, etc (1618). De oudste Nederlandstalige krant.
Beleg van Den Bosch, Claes Janszn. Visser (1629). Bronnenbox.
Meerdere antwoorden mag!
Meerdere antwoorden mag!
timer
1:00
Schrijf een kop voor een krant uit
de Nederlandse Opstand.
Wees creatief!
Slide 14 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun kennis over de Opstand toe. Deze vraag biedt de gelegenheid om te controleren wat leerlingen al weten en zo nodig misconcepties te verbeteren.
Zo gewenst kan eerst een voorbeeld worden gegeven. Ook kan er een timer gebruikt worden.
Slide 15 - Tekstslide
Doel van de slide:
Achtergrond informatie bij het Beleg van Den Bosch en opbouw naar de nieuwskaart.
Informatie:
Den Bosch was voor Frederik Hendrik van groot strategisch belang. Door de Spaanse overwinningen van het Twaalfjarig Bestand was Nederland omsingelt door een ring van vestingsteden. De verovering van Den Bosch zou deze ring doorbreken.
Afbeeldingen:
Draak op een fontein in Den Bosch, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (1979).
Logo van FC Den Bosch.
Slide 16 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen bestuderen een primaire bron over het beleg van Den Bosch om te achterhalen wat er is gebeurd.
Klik op de link om de kaart in de hoogste resolutie te bekijken. De beste optie is echter om de kaart af te drukken, zodat leerlingen er zelfstandig mee aan de slag kunnen. Zie hiervoor de werkbladen.
Geef leerlingen ruim de tijd om de kaart te bestuderen. Het zit vol interessante details.
Informatie:
Een anonieme maker heeft de kaart gepubliceerd bij Claes Janszoon Visscher aan de Kalverstraat in Amsterdam in december 1629, vlak na de verovering van Den Bosch.
Dit is niet de eerste versie van de kaart. Deze versie is "gecorrigeerd, uitgebreid en van nieuws voorzien".
Afbeelding:
Beleg van Den Bosch, Claes Janszn. Visser (1629). Bronnenbox, Nationaal Archief.
Slide 17 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzoomen op de stadsmuren van Den Bosch.
Informatie:
De muren van Den Bosch zijn tijdens het Twaalfjarig Bestand flink uitgebreid. De hoge middeleeuwse muren zijn grotendeels vervangen door diepe muren met ruimte voor kanonnen. Ook zijn er bolwerken (uitspringende verdedigingswerken) aan de muur toegevoegd van waaruit kanonnen langs de muur konden schieten. Rondom de stad zijn extra forten (schansen) gebouwd om zwakke plekken te verdedigen. Sommige fortificaties zijn nog steeds in het landschap terug te vinden.
Uitsnede (l-r):
Bolwerk met kanonnen.
Pettelaarse Schans.
Afbeelding:
Pettelaarse Schans, Ahaigh9877 (2018).
Slide 18 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzoomen op de legerkampen van Frederik Hendrik.
Informatie:
Frederik Hendrik deelde zijn leger op en zette op meerdere plekken rondom Den Bosch legerkampen op. Het grootste kamp linksboven stond onder zijn bevel.
Rechts stroomt de Dieze vanaf de Maas naar de stad. Frederik Hendrik gebruikte deze rivier om zijn troepen te bevoorraden en schepen voerden af en aan.
Uitsnede (l-r):
Frederik Hendrik te paard.
Aanvoer van proviandschepen.
Slide 19 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzoomen op de omsingelingsmuren.
Informatie:
Frederik Hendrik begon het beleg van Den Bosch met het bouwen van een omsingelingsmuur. Hiermee sneed hij de stad af van de buitenwereld, zodat er geen eten of hulp geleverd kon worden. Ook beschermde deze muur zijn troepen van een aanval uit de stad.
Vervolgens bouwde Frederik Hendrik een tweede omsingelingsmuur om zijn legerkampen heen. Hiermee beschermde hij zijn troepen van een mogelijke Spaanse tegenaanval. Vervolgens zette hij het gebied buiten deze muur onder water voor extra bescherming.
De buitenmuur (een aardwal) was 45 km lang en werd door 24.000 soldaten en 10.000 boeren binnen enkele weken gebouwd. Het geld voor deze manschappen en al dit werk kwam o.a. van de zilvervloot, die een jaar eerder door Piet Hein was gekaapt.
Uitsnede (l-r):
Voetpad naar Balkum (Berlicum), afgesneden door een muur.
Gracht van 36 voet (ong. 10m) wijd. Gracht van 26 voet (ong. 7.5m) wijd.
Slide 20 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzoomen op de rivierdammen en molens.
Informatie:
Bij de bouw van de omsingelingsmuren liet Frederik Hendrik ook dammen leggen in de rivieren Aa, Dieze en Dommel. Hiermee werd de watertoevoer voor de stad en het moeras daaromheen afgesneden.
Vervolgens heeft Frederik Hendrik het moeras met molens droog laten pompen. Het water werd door wind- en rosmolens uit het moeras omhoog gepompt naar een rivier achter een dijk. Dezelfde techniek werd ook gebruikt bij het inpolderen van land, zoals de Beemster.
Uitsnede (l-r):
Afbeelding windmolen en rosmolen: 2 windmolens en 22 rosmolens werden gebruikt om het water van Den Bosch in de Dieze te werpen.
Dam: hier is de Dommel gestopt.
Afbeelding rosmolen: deze molen werd aangedreven door twee paarden om het water rondom Den Bosch weg te malen.
Serie rosmolens.
Slide 21 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzoomen op de loopgraven.
Informatie:
Nadat het moeras was drooggelegd, kon Den Bosch daadwerkelijk aangevallen worden. De kanonnen van de stad maakten een directe bestorming te gevaarlijk. Daarom liet Frederik Hendrik zigzaggende loopgraven aanleggen, zodat zijn troepen stapje voor stapje dichterbij konden komen, terwijl ze beschermd bleven tegen kanonskogels.
Uitsnede (l-r):
Loopgraaf van Graaf Willem.
Loopgraaf van Graaf Ernest.
Slide 22 - Tekstslide
Doel van de slide:
Inzoomen op de vluchtelingen.
Informatie:
Zodra de loopgraven de noordelijke stadsmuur bereiken, weet de Bossche bevolking dat de strijd gestreden is. Ze geeft zich over.
In ruil voor overgave wordt de stad niet geplunderd en mogen soldaten en katholieken vrij vertrekken. Een enorme stoet verlaat vervolgens de stad.
O.a. te zien zijn:
Ruiters, voetsoldaten en vaandeldragers.
Ruiters, voetsoldaten en vaandeldragers.
Paarden met kanonnen.
De gouverneur met zijn familie.
Monniken, Jezuïeten en andere katholieken.
Drie wagens met vrouwen.
Meubels en andere bagage.
Na de verovering wordt het katholicisme verboden in Den Bosch, maar in de praktijk wordt vaak een oogje dichtgeknepen.
Uitsnede (l-r):
Voetsoldaten.
Monniken.
Ruiters.
Vrouwen.
Slide 23 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen verwerken hun kennis over nieuwskaarten en passen hun kennis over de Opstand toe.
Informatie:
Een tekenopdracht met een geschreven bijlage geeft leerlingen de kans om op een creatieve manier hun kennis te tonen. Maak hiervan gebruik door misconcepties aan te kaarten en inzichten van leerlingen met elkaar te verbinden.
Geef leerlingen genoeg tijd om met deze opdracht aan de slag te gaan. Laat ze weten dat duidelijkheid belangrijker is dan schoonheid.
timer
1:00
Wie was Frederik Hendrik?
Deel je kennis!
Slide 24 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun nieuwe kennis toe om de vraag te beantwoorden.
Zo gewenst kan een timer gebruikt worden.
In plaats van een digitaal antwoord kunnen leerlingen ook alleen of in groepjes binnen korte tijd een zo compleet mogelijke beschrijving van Frederik Hendrik op papier zetten.
timer
1:00
Hoe werd nieuws tijdens de Nederlandse Opstand verspreid?
Deel je kennis!
Slide 25 - Open vraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun nieuwe kennis toe om de vraag te beantwoorden.
Zo gewenst kan een timer gebruikt worden.
In de nabespreking van deze vraag kan gekeken worden naar het verschil tussen toen en nu.
Zet de gebeurtenissen in de juiste volgorde!
6
5
4
3
2
1
Hoe werd Den Bosch veroverd?
Soldaten en katholieken vluchten weg uit de stad.
Er worden zigzaggende loopgraven aangelegd.
Twee omsingelingsmuren worden gebouwd.
Den Bosch geeft zich over.
Er worden dammen in de rivieren gelegd.
Het moeras wordt met molens drooggelegd.
Slide 26 - Sleepvraag
Doel van de slide:
Leerlingen passen hun nieuwe kennis toe om de vraag te beantwoorden en oefenen met chronologie.
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581
Deel 1 ding dat je nog niet goed hebt begrepen.
Nog vragen?
Slide 27 - Open vraag
Doel van de slide:
Een laatste gelegenheid om mogelijke pijnpunten te behandelen.
Slide 28 - Video
Doel van deze slide:
Deze video is onderdeel van een opdracht.
Klik op de video om deze te starten.
Slide 29 - Tekstslide
Doel van de slide:
Leerlingen die eerder klaar zijn kunnen met deze opdracht aan de slag, waarbij ze verschillen en overeenkomsten zoeken tussen het heden en verleden. Dit helpt ze een idee te krijgen van consistentie en verandering.
Deze opdracht kan ook gebruikt worden om de tekenopdracht te vervangen als deze te veel tijd in beslag neemt.
Deze opdracht is ook terug te vinden als werkblad in de bijlage.
