afronden 6.6 & herhaling thema 3 (MAVO3)

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 3

planning

• HW-controle + Nakijken 6.6
• herhaling thema 3
• aan de slag met leren thema 3 & 6

boek open op blz. 110

start meteen met nakijken!

1a. = A - schaduwplanten

1b. = grote bladeren + veel bladgroenkorrels

1c. = A - in het voorjaar

2 = B - in de tengels

	landplanten in een vochtig milieu	landplanten in een droog milieu
aantal huidmondjes	VEEL	WEINIG
afmetingen bladeren	GROOT	KLEIN
bladoppervlak	GROOT	KLEIN
ligging huidmondjes	DICHT AAN HET OPPERVLAK	VERZONKEN HUIDMONDJES
waslaag	DUN	DIK
wortelstelsel	NIET GROOT/ NIET UITGEBREID	BREED / GROOT/ UITGEBREID

opdracht 3 - bovenste tabel

Klimplanten hebben hechtwortels of ranken om zich vast te houden.

	zonplanten	schaduwplanten
licht	op plekken waar geen of weinig schaduw is	op plekken waar weinig licht is
leefomgeving	in een open veld	in een (loof)bos
bladeren	klein	groot

opdracht 3 - onderste tabel en losse invulzin eronder

opdracht 4

4a. Het waslaagje gaat verdamping tegen.

4b. Het laagje olie zorgt ervoor dat er geen water uit het buisje 

        verdampt. 

        !! Zonder olie zou je niet zeker weten of het water is opge-    

           nomen door de plant, of dat het is verdampt.

4c. In buis 1 daalt het waterpeil het snelst, omdat uit het blad van de wilg         

       meer water verdampt. Dit komt doordat dit blad bedekt is met een 

      dunnere waslaag, want de wilg groeit in een natte omgeving/ langs de                slootkant.

opdracht 5

Plant B is waarschijnlijk het hoogst, want bij deze plant is de behoefte aan licht het grootst. Deze plant zal het best groeien als de bladeren veel licht vangen. In een bos vangen de hoogste planten het meeste licht.

opdracht 6

Op vrijdag, want dan is er een hoge temperatuur met veel wind. 

Wind en een hoge temperatuur zorgen voor een snelle verdamping van water. Om ervoor te zorgen dat de plant niet uitdroogt, kan hij de huidmondjes sluiten.

opdracht 7

7a. Nitraat wordt gebruikt voor de aanmaak van eiwitten. Nitraat bevat    

       stikstof, en dat is een belangrijke bouwstof voor eiwitten.

7b. In zo’n omgeving leven ook allerlei andere planten. Die planten   

        verdringen de zonnedauw. 

        Met deze aanpassing kan zonnedauw leven op een plek waar veel         

        andere planten dat niet kunnen.

opdracht 8

8a. Voor zomerrogge is de optimumtemperatuur 10 °C. 

        Voor mais is de optimumtemperatuur 32 °C.  

Afleesbaar ; Kijk bij welke temperatuur de planten het grootst worden.

8b. Zomerrogge wordt het eerst geoogst. In de zomer is de temperatuur 

        hoger dan de optimumtemperatuur, waardoor het gewas niet goed meer 

        groeit. In de zomer komt de temperatuur goed overeen met de 

        optimumtemperatuur voor mais. Mais groeit goed in de zomer en wordt           daarom na de zomer geoogst.

Planning voor de komende lessen=

vandaag = herhaling thema 3

22 mei    =proefwerk over thema 3 + thema 6

29 mei    = geen lesdag, dus geen les

5 juni     = bespreken gemaakte PW & daarna herhalen thema 2

11 juni   = herhalen thema 4; basisstof 4.2 + 4.6 + leren voor PWW

leerstof proefwerkweek =

thema 2 Voortplanting - basisstof 2.1 t/m 2.8 EN

thema 4 Ordening - alleen basisstof 4.2 + 4.6 EN

thema 6 Ecologie - basisstof 6.1 t/m 6.6

herhaling thema 3

erfelijkheid en evolutie

alles lesstof en LEERSTOF is dus al allemaal behandeld in de afgelopen lessen!

Iedere lichaamscel 46 chromosomen.

In een geslachtscel ( zaadcel/eicel) zitten maar de helft, dus 23 chromosomen. 

Wat zit er allemaal in 1 cel;

in de celkern; chromosomen

DNA

Ontstaan van genotype =

 op het moment dat een eicel wordt bevrucht door een zaadcel. 

Chromosomenparen

23 chromosomenparen. 

Per paar 1 chromosoom van vader  EN 1 van moeder.  

genotype=  

de informatie van alle erfelijke eigenschappen.  

Daardoor bevat de bevruchte eicel weer chromosomenparen.  Elk gen bestaat dan uit een allel van de vader en een allel van de moeder. 

Jouw hele lichaam is ooit begonnen bij één enkele bevruchte eicel.

Dochtercellen zijn steeds kopieën van de bevruchte eicel.

 

Je genotype zijn je erfelijke eigenschappen, 

maar je fenotype zijn alle eigenschappen van een organisme,  die kan door invloeden uit het milieu veranderen (leefstijl en omgeving).

 

 

 1 allel / 2 allelen

Een gen bestaat uit 2 allelen, één op elk chromosoom.

De 2 allelen kunnen van een gen kunnen verschillen, maar ze kunnen ook gelijk zijn. 

Variatie in genotypen

Homozygoot/heterozygoot

Twee dezelfde genen op elk chromosoom van 1 paar: 

HOMOzygoot

Twee verschillende genen op elk chromsoom van 1 paar:

HETEROzygoot

                                                                                            homo = hetzelfde

                                                                                            hetero = anders

Wie is heterozygoot voor haarstijl?

Wie is homozygoot voor haarstijl?

Dominant / recessief allel;

Waarom heb jij een fenotype dan beide ouders????

Dan moet je kijken naar het genotype van je ouders!

• De ouders zijn heterozygoot, ze hebben twee verschillende genen voor haarkleur. Bruin haar is het dominante gen.

• De jongen is homozygoot, hij heeft twee dezelfde genen voor haarkleur. 1 van pa, 1 van ma.
  Rood haar is het recessieve gen.      Alleen bij 2 van deze genen zichtbaar

Homozygoot         Heterozygoot          Homozygoot

  

Bruine ogen            Bruine ogen            Blauwe ogen

A         A                   A          a                     a          a

Dominant allel - Recessief allel

(letters voor allelen)

Afspraken hierbij zijn;

• Dominant gen = gebruik een hoofdletter
• Recessief gen = gebruik een kleine letter
• Gebruik voor dezelfde eigenschap dezelfde grote en/of kleine letter
• Schrijft altijd als eerste de dominantie eigenschap op.

Homozygoot/heterozygoot

Homozygoot   => twee dezelfde genen

                              => AA --->  homozygoot dominant

                              => aa --->  homozygoot recessief

Heterozygoot => twee verschillende genen

                              => Aa

                              => je ziet de dan alleen de dominante eigenschap

Intermediair fenotype

Beide allelen komen tot uiting in het fenotype,

omdat bij sommige erfelijke eigenschappen er geen dominant of recessief allel is. 

homozygoot                      heterozygoot                      homozygoot

                                  (mix van beide kleuren)

Afspraken hierbij;

- Omdat beide allelen gelijk zijn, schrijf je ze beide met een hoofdletter.

- Echter, je hangt er dan een 2de andere letter rechtsonder bij van de intermediaire eigenschap.

Kruisingen

Voorbeeld kruising tussen;

AA          x          aa

Kruisingen 

ouders:

kinderen van deze ouders:

Kruisen: 

Als 2 organismen zich voortplanten.

 Wij kijken bij de kruising maar naar 1 erfelijke eigenschap. 

 

P = Ouders 

F1 = Nakomelingen van deze ouders

In veel van de kruisingen plant de F1 zich onderling weer voort, de nakomelingen van de F1 noemen we dan de F2.

Kruisingen

Kruisingen maken = voorspellen van eigenschappen in de volgende generatie 

Schrijf in een tabel de genen van

1 eigenschap van zaadcellen en 

van eicellen;

(hoofdletter altijd als eerste)

Kruisingsschema

4. Ouders zijn heterozygoot voor één eigenschap, dus:

     Kruising 

ouders (P) = Bb x Bb

	B	b
B
b

Om overzicht te houden, 

zet je de stappen in regels onder elkaar!

Verhoudingen

Je kunt voorspellen hoe groot de verhouding is van de nakomelingen van de genotypen en fenotypen:

Verhoudingen

Verhouding genotype

AA : Aa : aa = 1 : 2 : 1

(25% -50% -25%)

Verhouding fenotype

Zwart : wit = 3 : 1

(75% - 25%)

Verhoudingen oefenen!

Genotypen                          

P: Aa x aa                                                   Genotypen verhouding:  .... : ...

                                                                       Fenotypen verhouding:  .... : ... 

    

P: Aa x Aa                                                 Genotypen verhouding: .. : .. : ..                                                                      

	A	a
a	Aa	aa
a	Aa	aa

	A	a
A	AA	Aa
a	Aa	aa

Fenotype verhouding: .. : ..

Verhoudingen (antwoorden!)

Genotypen                          

P: Aa x aa                                                   Genotypen verhouding:  1 : 1

                                                                       Fenotypen verhouding:  1 : 1 

    

P: Aa x Aa                                                 Genotypen verhouding:  1 : 2 :1                                                                       Fenotypen verhouding:   3: 1

	A	a
a	Aa	aa
a	Aa	aa

	A	a
A	AA	Aa
a	Aa	aa

Stamboom van een gezin

Stamboom van het gezin in symbolen

Stamboom van een gezin

Een stamboom geeft aan welk fenotype de personen hebben.

• Rondje = vrouw
• Vierkantje = man

Met een stamboom kun je de genotypen van een gezin/familie bepalen.

Stambomen

• Met behulp van de stamboom gaan we achterhalen welk genotype de leden van het gezin hebben voor de eigenschap haarkleur.

• Hiervoor volgen we een stappenplan;

Stamboom van een gezin

1. Kijk welk fenotype iedereen uit de stamboom heeft voor (haarkleur);
2. Wat is het genotype van het kind met een ander fenotype dan vader én moeder?
3. Schrijf bij de stamboom wat je nu weet over het genotype van de andere gezinsleden;
4. Vul de genotypen zoveel mogelijk aan.

De docent schrijft in het bord stap voor stap mee!

Ongeslachtelijke voortplanting bij planten

Planten kunnen zich geslachtelijk en ongeslachtelijk voortplanten.

Als je iets leest als:

bollen

knollen

uitloper

wortelstok    ..... dan is het ongeslachtelijke voortplanting

Ongeslachtelijke voortplanting:

• Deel van een plant kan uitgroeien tot een nieuwe plant.

• Genotype blijft hetzelfde, fenotype kan wel verschillend zijn, als de milieuomstandigheden anders zijn. 

Geslachtelijke voortplanting

Geslachtelijke voortplanting

• Bij geslachtelijke voortplanting versmelten 2 geslachtscellen met elkaar.
• Omdat geslachtscellen verschillende genotypen hebben, zijn er voor het genotype van de bevruchte eicel veel verschillende mogelijkheden. 
• Zo ontstaan er organismen met steeds andere genotypen en fenotypen. 
• Biologen noemen dit variatie in genotype.

Mutatie

• Het genotype kan ook veranderen door mutatie. 

• Een mutatie is een plotselinge verandering in  het DNA.

Mutatie

• Mutaties kunnen in elke cel plaatsvinden. 
• Een mutatie kan heel af en toe spontaan ontstaan, bijvoorbeeld tijdens een celdeling. 

• Vindt de mutatie in een lichaamscel plaats, 

       dan veranderd het genotype in andere 

       lichaamscellen niet. 

• Als een gemuteerd allel in een geslachtscel voortkomt,                                                                          kan de mutatie worden doorgegeven aan de nakomelingen. 

Mutagene invloeden

• Een mutatie kan ook ontstaan door invloeden buiten het lichaam.

• Dit noem je mutagene invloeden.

• Voorbeelden van mutagene invloeden zijn; * asbestdeeltjes                                       *  UV - straling                                           * sigarettenrook                                       * röntgenstraling                                      

Kanker

• Sommige mutaties zorgen ervoor dat cellen te snel en zonder te stoppen gaan delen. 
• Op deze manier ontstaat een tumor (gezwel).
• Een goedaardige tumor groeit langzaam en tast de omringende weefsel niet aan. 
• Een kwaadaardige tumor groeit snel en dringen de omringende weefsels binnen. 
• Dit noem je dan kanker.

Foutje celdeling > blijven delen

bij kopieëren > foutje DNA

duwen gezonde cellen opzij / er door heen

Kanker

• Als de cellen van een kwaadaardige tumor in het bloed terecht komen, kunnen ze zich door het hele lichaam verplaatsen. 
• In andere lichaamsdelen kunnen de cellen dan uitgroeien tot nieuwe tumoren.
• Op die manier ontstaan uitzaaiingen (metastasen).

Evolutie = 

de ontwikkeling van het leven op aarde waarbij soorten ontstaan, veranderen en/of verdwijnen. 

Evolutietheorie

Charles Darwin heeft de evolutietheorie ontwikkeld. 

De uitgangspunten van de evolutietheorie zijn:

• een periode van miljoenen jaren

• variatie in genotypen

• natuurlijke selectie

• het ontstaan van nieuwe soorten

Variatie op genotypen

• De meeste planten en dieren planten zich geslachtelijk voort.
• Bij geslachtelijke voortplanting ontstaat variatie op genotypen. Ook door mutaties kan variatie in genotypen ontstaan. 
• Als je nieuwe genotypen ontstaan, kan dat leiden tot nieuwe fenotypen. 

Voorbeeld van natuurlijke selectie!

• Sommige organismen krijgen veel nakomelingen, zoals vlinders.
• Niet alle vlinders hebben een even grote overlevingskans. 
• Vlinders met een zwakke gezondheid of met een afwijkende kleur worden eerder gevangen door roofdieren.  
• Deze vlinders leven dan maar kort en hebben

       weinig kans om nakomelingen te krijgen. 

• De vlinders die sterk en gezond zijn en een goede 

       schutkleur hebben, hebben de grootste kans om in 
       leven te blijven en nakomelingen te krijgen.

Ook natuurlijke selectie...

Aanpassingen aan het milieu

Hoe ontstaan nieuwe soorten?

Hoe ontstaan nieuwe soorten?

Ontstaan nieuwe soorten

• Nieuwe soorten ontstaan door lange periode van evolutie bij bepaalde soort.
• Veel kleine veranderingen samen veroorzaken 

       grote veranderingen.

• Dit proces duurt lang! (duizenden tot miljoenen jaren)

2 diersoorten die nakomelingen hebben, maar deze nakomelingen zijn niet vruchtbaar! 

(zijn dan niet dezelfde diersoort)

Muildier

Lijger

Zezel

Gaap

voorbeeld

Afrikaanse en aziatische olifant:

• Beide olifanten
• veel overeenkomsten
• kunnen niet voortplanten, dus niet hetzelfde soort. 

Soort & Rassen

soorten en rassen

• Sommige soorten kun je verder verdelen in rassen, bijvoorbeeld appels.
• Alle appelbomen kunnen elkaar bestuiven, dus alle appels behoren tot hetzelfde soort.
• Van zure groene tot zoete rode appels. Dit zijn appels van verschillende rassen.
• Een ras is een groep organismen binnen één soort die door erfelijke eigenschappen verschilt van de rest van de soort. 
• Rassen zijn kunstmatig ontstaan, bijvoorbeeld door fokken of kweken. 

Evolutie en nieuwe soorten

Verwantschap: Hoe minder lang geleden

 de soorten gesplitst zijn, hoe verwanter

 de organismen zijn.

= fout, moet herhaling thema 3 zijn voor losse PW komende week!

Herhalen thema 2:

Veel stampwerk wat je kunt leren!

Voortplantingsorgaan man

Voortplanting vrouw

Menstruatiecyclus

De menstruatiecyclus is bedoeld om een vrouw zwanger te kunnen laten worden.

De menstruatiecyclus duurt ongeveer 28 dagen.

Er zijn maar weinig vrouwen die precies elke 4 weken ongesteld worden. Vaak is de cyclus onregelmatig, vooral de eerste jaren.

Menstruatiecyclus

Ontwikkeling van een follikel in een eierstok

Menstruatiecyclus met follikelrijping 

(als er geen bevruchting plaatsvindt)

Verband tussen processen als er bevruchting plaatsvindt;

gele lichaam blijft in stand en blijft hormonen produceren om het baarmoederslijmvlies dik en goed doorbloed te houden.

Als 1 kop van een zaadcel binnen is, wordt het celmembraan van de eicel ondoordringbaar. 

Kernen versmelten = bevruchting

Daarna deelt bevruchte eicel zich aantal keren.

Klompje cellen is gevuld met vocht. 

Deze zaadcel bevat 23 chromosomen.
Bij welke deling is deze zaadcel ontstaan?

1. Mitose
2. Meiose
3. Reductiedeling
4. Gewone celdeling

bevat geen reservevoedsel

Krijgen energie uit het vocht van de

zaadblaasje en de prostaat

veel reservevoedsel

dat is nodig voor de eerste ontwikkeling van de bevruchte eicel.

Bevalling

De geboorte gaat in vijf stappen:

• indaling
  
• ontsluiting
  
• breken van de vruchtvliezen
  
• uitdrijving
  
• nageboorte

 indaling

Begint een paar weken voor de bevalling.

Hierbij zakt het hoofdje van de foetus naar beneden. 

De ontsluiting & 

breken van de vruchtvliezen

De bevalling begint vaak met weeën.  Hierbij trekken spieren in de baarmoederwand steeds vaker en krachtiger samen. 

Tijdens de weeën worden de baarmoederhals en baarmoedermond wijder, dit heet ontsluiting.

Hierbij breken meestal de vruchtvliezen, waardoor het vruchtwater voor een deel naar buiten komt. 

Volledige ontsluiting

De opening die bij de ontsluiting ontstaat, moet groot genoeg zijn voor het hoofdje van de foetus. Bij volledige ontsluiting is de diameter van de opening 10 centimeter. 

De uitdrijving

Na volledige ontsluiting vindt de uitdrijving plaats. De weeën worden dat steeds krachtiger en de spieren in de buikwand gaan ook samentrekken. Met deze persweeën wordt de baby naar buiten geperst. 

Nageboorte;

placenta, deel van vruchtvliezen en deel van navelstreng

Nageboorte

Direct na de bevalling begint de baby meestal te huilen. 

Dat is een goed teken; de baby haalt adem.

 

Na een tijdje wordt de navelstreng afgeklemd en doorgeknipt. 

Het stukje van de navelstreng van de baby droogt uit en valt na ongeveer een week af.

Hierbij ontstaat bij het kind een litteken; de navel. 

Welke van de besproken voorbehoedsmiddelen bescherm ook tegen Soa's?

Ja

Nee

De Pil

Pessarium

Condoom

NuvaRing

Sterilisatie

Spiraaltje

Prikpil

 Virale SOA

Bacteriële soa

Chlamydia

Hiv

herpes genitalis

Hepatitis B

Gonorroe 

Syfilis

SOA's die bestreden kunnen worden met antibiotica

Chlamydia

Herpes genitalis

Gonorroe

Hepatitis B

HIV (AIDS)

Syfilis

Onbetrouwbare Methoden;

Periodieke onthouding;

Hierbij hebben de man en de vrouw geen geslachtsgemeenschap ronde de vruchtbare periode. 

Deze methode is onbetrouwbaar, 

omdat je nooit precies kunt bepalen 

wanneer de ovulatie plaatsvindt. 

Onbetrouwbare Methoden;

coïtus interruptus

Hierbij trekt de man zijn penis terug uit de vagina als hij zijn organisme voelt aankomen.  De zaadlozing vindt dan buiten de vagina plaats. 

Deze methode is onbetrouwbaar, 

omdat in voorvocht ook al 

zaadcellen kunnen zitten. 

 Betrouwbare methoden

Er zijn voorbehoedsmiddelen met en zonder hormonen. 

• De hormonen zorgen ervoor dat er geen eicel gaat rijpen en vrijkomt. 
• Ook zorgen ze ervoor dat het slijm in de baarmoederhals moeilijker doorlaatbaar is voor zaadcellen. 
• Verder zorgen hormonen ervoor dat het baarmoederslijmvlies niet wordt opgebouwd, waardoor er geen innesteling mogelijk is. 

Betrouwbare Methoden

Condooms, koperspiraaltje, pessarium, sterilisatie, anticonceptiepil, hormoonpleister, hormoonstaafje, hormoonspiraaltje, Nuvaring en prikpil zijn betrouwbare methoden van anticonceptie.

Welke SOA's

Chlamydia, gonorroe, hepatitis B, herpes genitalis, HIV/aids, HPV en genitale wratten en syfilis zijn veelvoorkomende SOA's.

Chlamydia komt in Nederland het meest voor. 

Chlamydia en gonorroe kunnen tot onvruchtbaarheid leiden.

HIV/aids en syfilis kunnen tot de dood leiden.

Seksueel Gedrag

Onder seksueel gedrag vallen alle vormen van seksueel contact, alleen of met een partner.

Voorbeelden van seksueel gedrag met een partner zijn knuffelen, zoenen en geslachtsgemeenschap. 

Intimiteit

Mensen hebben verschillende redenen om met iemand te vrijen. 

In een relatie hebben mensen vaak seks, omdat ze het fijn vinden en graag intimiteit willen.

Tijdens het hebben van seks komen er hormonen 

vrij in je lichaam die zorgen voor een ontspannen 

en fijn gevoel. 

Voortplanting

Voortplanting is het proces waarbij nieuwe individuen van dezelfde soort worden geproduceerd;

oftewel; een reden als je graag een kind samen wilt. 

Lustbeleving

Seksualiteit geeft mensen ook plezier, het windt mensen op. 

Je spreek dan van lustbeleving.

Genetisch advies

• Een erfelijkheidsonderzoeker onderzoekt de chromosomen van iemand.
• Daaraan kan hij zien of deze persoon in het DNA de informatie heeft voor een erfelijke ziekte.
• Sommige mensen zijn zelf niet ziek, maar kunnen wel een ziekte doorgeven. ----------------------->>

Prenataal onderzoek

Hiermee kun je al voor de geboorte van een kind ziekten en/of afwijkingen vinden. Prenataal  betekent voor de geboorte. Dus een onderzoek voordat het kind is geboren. 

Prenataal onderzoek kan gebeuren met behulp van;

• Echoscopie
• NIPT
• Vlokkentest
• Vruchtwaterpunctie

Bij een echoscopie controleert een arts of echografist de groei en de ligging van het ongeboren kind met behulp van een echoscoop.

NIPT

NIPT (Niet-Invasieve Prenatale Test) is een bloedtest die het risico op bepaalde genetische aandoeningen bij de foetus kan beoordelen.

1. Er wordt bloed van de moeder afgenomen. 
2. In het bloed van de moeder zit een beetje DNA van de placenta. 
3. Een groot deel van dit DNA is afkomstig van de moeder, een klein deel van de baby.
4. Het DNA van de baby wordt onderzocht op chromosoomafwijkingen. 

Huiswerk voor volgende les = 

Maak IN JE WERKBOEK van thema 2; 

• van basisstof 2.1  - opdracht 3
• van basisstof 2.2 - opdracht 3
• van basisstof 2.3 - opdracht 4
• van basisstof 2.4 - opdracht 4
• van basisstof 2.5 - opdracht 2
• van basisstof 2.6 - opdracht 3 (grote opdracht!)
• van basisstof 2.7 - opdracht 4
• van basisstof 2.8 - opdracht 3

• weinig huidmondjes, 

die vaak dieper in het blad liggen

De meeste huidmondjes zitten aan de onderkant van de bladeren en liggen vaak wat dieper. 

De wind neemt dan minder snel waterdamp mee. 

Bij sommige planten gaan de huidmondjes overdag zelfs dicht.