Workshop VO : Rouw, afscheid en verlies

• Verpleging en verzorging
• HBO
• Middelbare school
• WO
• Studiejaar 3

Rouw, afscheid en verlies

een workshop voor onderwijspersoneel

Ichthus College Kampen

Anne M.  van den Belt

Doelen workshop

• Vier rouwmodellen kunnen beschrijven
  
• Rouw herkennen bij de ander
• Uitleg waarom elk rouwstadium een eigen benadering nodig heeft
  
• Inzicht in gevoelens van rouw bij jezelf
• Inzicht in hoe jongeren kunnen rouwen
• Handvatten hoe je rouwenden  zelf kan helpen

Wat is rouw eigenlijk ?

Waarover kun je rouwen?
Bespreek het in duo's en voer steekwoorden in

npokennis.nl

Kenmerken van rouw:

Lichamelijk: hoofdpijn, buikpijn, duizeligheid, pijn op de borst, vatbaarheid voor ziekte, verlies van eetlust, gewichtsverlies of -toename, slaapproblemen, energiegebrek, vermoeidheid en uitputting. Soms komen lichamelijke klachten overeen met klachten die de overledene had.

Emotioneel: somberheid, verdriet, wanhoop, onrust, stress, angst, schuld, spijt, schaamte, wanhoop, opluchting, boosheid, minder interesse in de omgeving, geen plezier meer ervaren, verlangen naar de overledene en eenzaamheid.

Cognitief : bijvoorbeeld het voortdurend denken aan de overledene, het verlies en de betekenis van wat er is gebeurd. Of het overlijden als onwerkelijk ervaren, een laag zelfbeeld hebben, het maken van zelfverwijten, denken aan dood willen zijn, geheugen- en concentratieproblemen.

Gedragsmatig: rusteloosheid, lusteloosheid, neerslachtig, overactiviteit, zoekgedrag, huilen en sociaal terugtrekgedrag.

Spiritueel: ‘waaromvragen’ en zingevingsvragen, vragen aan/over God of de eigen (on)waardigheid.

Theorie: Vier rouwmodellen

Het fasemodel van Kübler-Ross

Oudste model (1969). In eerste instantie werd dit model ontworpen voor mensen die stervende waren en werd later ook toegepast op andere soorten verlies zoals verlies van werk, relatie en land.

Het meest voorkomende kritiek op dit model is dat men rouw pas ‘goed’ doorloopt wanneer die begint in de eerste fase, deze vervolgens volledig afrond voordat die doorgaat naar de volgende. 

Je kunt je vast voorstellen dat als je het idee hebt dat je hierin iets niet ervaart of anders doet dan beschreven, je het idee hebt dat je het niet ‘goed’ doet.

1. Ontkenning

2. Boosheid

3. Onderhandelen 

4. Depressie

5. Aanvaarding

Rouwtakenmodel van Willam Worden

William worden (1992) beschreef in zijn "rouwtakenmodel" vier  taken die rouwenden moeten uitvoeren/doorlopen.

Rouwtaak 1: laten doordringen dat die ander echt dood is.

Rouwtaak 2: omgaan met een wirwar aan gevoelens.

Rouwtaak 3: verder leven met het gemis.

Rouwtaak 4: het weefsel van het leven opnieuw weven. Hoofd vraag = hoe leef je verder?

Duale proces model Stroebe en Schut

Ontwikkeld in 1999, 

Het model houdt in dat rouwenden telkens heen en weer bewegen tussen twee zaken: herstel en  verlies.

Rouwen is een slingerbeweging

Terwijl je tijd en ruimte nodig hebt om het verdriet te ervaren door het verlies, vraagt het leven tegelijkertijd ook om je aandacht. Het leven gaat namelijk gewoon door en daar heb je je toe te verhouden, of je dat nu wilt of niet. 

Je slingert als het ware telkens tussen deze twee realiteiten.

De ene beweging is niet beter dan de andere, het is een kwestie van balans zoeken.

Driedimensionaal DNA model van Maes en Verthriest

Ontwikkelt in 2017. De  kern van dit model is dat rouw verweven is in ons DNA en dat er altijd een wisselwerking is met onze omgeving. 

Er zijn drie dimensies: 

- verbinding (gehechtheid/relatie) met 

   afwezige geliefde herdefiniëren 

- verlies (omgaan met de pijn)

- verder leven met het gemis.

Mensen die te maken krijgen met verlies en rouw voelen zich een bepaalde periode overmand, verloren.

Hun leven is door het verlies niet meer zoals het was en er ligt dus een taak om het nieuwe leven vorm te geven.

Vaak wordt gedacht dat in dit nieuwe leven geen plek is voor datgene/diegene die is verloren.

Echter is het verlies, of beter gezegd de liefde die je voelt voor datgene/diegene, van dusdanig belang (want anders ervaar je geen rouw) dat dit een onmogelijke taak is. Daarom is het de kunst om dit verlies te verwerven in je nieuwe leven.

Welk model spreekt jouw het meeste aan en geef aan waarom?

Overlijden

Jaarlijks overlijden ongeveer 152.000 mensen in Nederland. 

Daarvan is 70% aangekondigd: het overlijden vindt plaats na een periode van ziekte, zoals kanker, hartfalen of dementie. 

30% is onaangekondigd, dus door een ongeval, plotselinge dood  of suïcide

Jaarlijks krijgen dus erg veel mensen te maken met rouw, ook op school 

Terminologie

Anticiperende rouw: rouw als reactie op een verlies dat nog gaat plaatsvinden;

Complexe rouw: een klinisch relevante conditie die: 

a) afwijkt van normale rouw (volgens (culturele) normen) in het tijdsverloop en/of de intensiteit van rouwsymptomen (bijvoorbeeld moeite het verlies te accepteren, hevig verlangen naar de overledene) en 

b) samengaat met een beperking op het gebied van gezondheid, sociale interacties of werk.

We kennen in Nederland twee psychiatrische diagnosen, gekenmerkt door complexe rouw:

- persisterende complexe rouwstoornis

- langdurige rouwstoornis 

Pathologische rouw

- Bij 20% van de rouwenden ontstaat pathologische rouw

- Natuurlijke reactie --> ziekte 

- Door bijvoorbeeld: 

        - Verlies van een kind 

        - Verlies op gewelddadige wijze 

        - Geen afscheid hebben kunnen nemen (bijv. suïcide)

Zoek eens op: Hoeveel jongeren overlijden in Nederland jaarlijks aan suïcide?

Suïcide cijfers jongeren 

Volgens de Commissie Actuele Nederlandse Suïcide Registratie (CANS) is het aantal suïcides in 2024 gemeten op 1.878.

Voor jongeren:

  • 10 tot 20 jaar: 62 gevallen (34 jongens, 28 meisjes) in 2024.

  • 20 tot 29 jaar: 237 gevallen (148 mannen, 89 vrouwen) in 2024.

Ter vergelijking  :  totaal 675  dodelijke slachtoffers  bij verkeersongevallen in 2024

In 2024 overleden 152 jongeren (≤ 30 jaar) door een verkeersongeval in Nederland.   (bron: CBS) 

Dus wel verkeersles op school maar geen les over omgaan en voorkomen suïcide...? 

Kun je suïcide vooraf herkennen en zo ja hoe?

Suïcide herkennen bij jongeren

• trekt zich terug uit contacten;
  
• functioneert minder goed op school of werk;
  
• gaat minder naar school of werk;
  
• doet onredelijk, reageert prikkelbaar tot agressief; 
• zorgt slecht voor zichzelf; 
• doet uitlatingen als “Ik zie geen toekomst meer” en 

      “Mijn leven is niet de moeite waard”;

• geeft persoonlijke bezittingen weg;
  
• gebruikt (meer) alcohol en drugs;
  
• slaapt slecht of juist veel;
• laat riskant gedrag zien, beschadigt zichzelf of heeft kleine ongelukjes en schrikt daar zelf niet van;
  
• vertoont wegloop- of zwerfgedrag;
  
• is veel met de dood bezig;
  
• lijkt na een sombere periode opeens weer normaal te functioneren

https://www.113.nl/sites/default/files/113/informateriaal%202023/Leidraad%20su%C3%AFcidepreventie%20bij%20jongeren.pdf

Suïcidaliteit

Ongeveer een kwart tot een 

derde van alle mensen die 

zijn overleden door suïcide 

had daarvóór al een 

suïcidepoging gedaan.

Vertrouw op je eigen 

'nietpluisgevoel'

https://www.113.nl/sites/default/files/113/informateriaal%202023/Leidraad%20su%C3%AFcidepreventie%20bij%20jongeren.pdf

https://www.113.nl/sites/default/files/113/informateriaal%202023/Leidraad%20su%C3%AFcidepreventie%20bij%20jongeren.pdf

Voorbeeldvragen die je tijdens een gesprek kan stellen:

‒ Gaat het goed met je?

‒ Denk je wel eens dat het geen zin heeft zo?

‒ Denk je wel eens aan de dood?

‒ Heb je weleens zelfmoordgedachten?

‒ Denk je soms dat het beter is als je er niet meer bent?

‒ Hoe vaak heb je de gedachten?

‒ Hoe sterk zijn deze gedachten?

‒ Zou je de gedachten aan de dood nog kunnen stoppen als je dat zou willen?

‒ Heb je een plan?

‒ Heb je daar al spullen voor verzameld?

‒ Wat houdt je op dit moment nog tegen?

Sluit in het gesprek aan bij de woorden die de persoon gebruikt

Ouders die rouwen om hun kind

• Het rouwproces na het verlies van een kind is intenser en duurt langer dan bij het overlijden van andere dierbaren.
• Ouders raken vaak een deel van hun identiteit kwijt. Het beschermen en opvoeden van hun kind is een belangrijk onderdeel van hun identiteit. De gevoelens die ouders ervaren zijn heel erg uiteenlopend. Van totale onmacht en verlies van zelfwaarde tot leegte en onveiligheid. 
• Ook kampen veel ouders met een gevoel van schuld. Bijv. omdat ze in hun eigen ogen te weinig tijd met hun kind hebben doorgebracht of  over eerdere ruzies/gesprekken die hebben plaatsgevonden. Ook vervallen ouders , zeker als er sprake was van intensieve zorg en afhankelijkheid, een enorme leegte. 

https://rouwkost.nl/

https://www.oudersoverledenkind.nl/

Tips van ouders die een kind verloren hebben

Elke verlies van een kind is anders, er is dan ook niet één advies. 

De ene ouder verliest zijn of haar kind bij of zelfs voor de geboorte, de ander door suïcide en weer een ander door een ziekte of ongeval. 

• Ga het rouwproces in op je eigen manier. Niets, is fout. Jouw gevoel moet leidend zijn.
  
• Heb niet teveel de verwachting dat anderen zich kunnen inleven in jouw verdriet. 
• Als je echt met mensen wilt spreken, overweeg dan een lotgenotengroep.
• Vind je het lastig om je gevoelens te uiten? Zet je emoties dan eens op papier.
• Accepteer als je inner circle van vrienden en familie kleiner wordt. 
• Gun jezelf ook ontspanning en voel je niet schuldig als je eens wat leuks gaat doen. 
• Accepteer ook dat rouwen om een kind nooit stopt. Leg de focus op een symbolische band.
• Als gevoelens als schuld, verdriet, wanhoop de overhand nemen, zoek dan hulp van buitenaf.

Rouw bij leerlingen

Wat denk je dat belangrijk is bij de begeleiding
van leerlingen die rouwen?

Rouw bij tieners/pubers

• Sterk wisselende emoties
• Moeite met concentratie en schoolwerk
• Onhandig of afwezig praten over de dood
• Veranderd gedrag
• Sterke behoefte aan verbinding
• Lichamelijke signalen
• Levensvragen over betekenis en geloof
• Behoefte aan ruimte en veiligheid

Rouw bij jonge mensen is bijzonder

• Ze rouwen in stukjes
  
• Ze leven in het nu
  
• Diep verdriet wordt afgewisseld met uitgelaten plezier
  
• Alle kinderen voelen de stress en het verdriet van de volwassenen
  
• Jongens en meisjes kunnen anders omgaan met verlies en stress
  
• Kinderen huilen vaak van binnen en kunnen zich alleen voelen

Wees altijd eerlijk en duidelijk

• Wees eerlijk, vertel de hele waarheid
• Geef (alle) informatie over het overlijden
• Blijf regels en structuur geven ook in rouw
• Hou je aan afspraken

De kracht van jonge mensen:

• Ze hebben meer veerkracht dan volwassenen
• Ieder rouwt op zijn eigen manier
  
• Niet iedereen wil praten
• Respecteer de gevoelens van de tiener
• Laat hem/haar ook merken dat het dingen goed doet
  

Rondom het overlijden van een dierbare

• Leg zoveel mogelijk herinneringen vast
• Indien gewenst: Neem ze mee naar de overledene of familie
• Geef ze een (kleine) rol bij de uitvaart
• Respecteer rituelen die onderlingontstaan en honoreer deze

Tips voor ouders/verzorgers

• Voel je niet machteloos
• Verberg je eigen emoties niet
• Doe dingen met het kind... die anders de overledene deed
• Houd school op de hoogte
• Let op pesten
• Blijf de naam van de overledene noemen
• Zeg niet "Je moet er niet aan denken" of "goed praten"
• Vergelijk het kind niet met de overledene
• Praat niet over het hoofd van het kind heen
• Praat niet op een zielige toon
• Zeg niet zo maar wat om je kind  te troosten
• Zoek lotgenotencontact
• Zoek hulp als je twijfelt
• Heb vertrouwen

Waar denk je aan bij het begrip "levend verlies"?

Levend verlies

Een levend verlies is bijvoorbeeld de ernstige beperking van je kind, de scheiding waardoor je je (klein)kinderen niet meer ziet, de vermissing van je broer, het leven met een chronische ziekte, het leven met een partner met een verslaving, een uithuisplaatsing.

Het rouwen bij levend verlies is heel anders dan bij verlies door overlijden. Waar het verdriet (in het algemeen) slijt na een overlijden, naarmate de tijd verstrijkt, daar blijft het verdriet bij levend verlies even groot, of wordt het zelfs groter. 

Elke dag merkt de rouwende opnieuw de impact van het verlies op het leven.

Dus nooit zeggen:   Ben je daar nou nog steeds niet overheen?!

Rouw op een tegeltje

Heb jij zelf een bijzondere uitspraak of emotie bij een afscheid die je wil delen?